شین. خسروی

 

بروجرد مانند دیگر شهرهای خطّة تاریخی لرستان از دیرینگی برخوردار است. شواهدی دال بر حیات انسانی تا پنج هزار سال پیش از میلاد را هم دارد، امّا قطعاً در دورة ساسانیان شهری مهم گشته و پایگاهی نظامی برای این دودمان شده است. یکی از نشانه­های اهمیّت یک شهر، وجود عبادتگاه عمومی برای اهالی آن است. پس می توانسته آتشکده­ای داشته باشد. بعد از اسلام نیز این شهر جایگاه مهمّی در گسترة بلاد اسلام داشت؛ به همین دلیل در همان قرون اوّلیه خیلی زودتر از بسیاری شهرهای دیگر نیاز به مسجد جامع در آن حس شد و اوایل قرن سوم هجری بنای ساخت آن گذاشته شد. در آن دوران ابودلف، فرستادة خلیفة عبّاسی بر این مناطق حمکرانی می­کرد و وزیر او، حمویه یا حموله بن علی بروجردی، بانی ساخت مسجد شد. اعتقاد اهالی بر این است که مسجد جامع شهر از تبدیل و گسترش آتشکدة عهد ساسانی شکل گرفته و پس از آن در گذر زمان، دودمان­ های سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار تکمیل یا مرمّتش کردند. این مسجد 1200 ساله ستم­ها و نوازش­های زیادی به خود دیده است. طی توصیف مسجد جامع یا به گویش بروجردی «مَچّد جمَه» از الطاف حکمرانان بر این مسجد با ابهّت یاد می­کنیم.

مسجد در محلّة کهن دودانگه و خیابان جعفری امروزی واقع است. به کوچة عماد که داخل شوید، درِ ورودی را خواهید دید. مسجد دو در شرقی و غربی دارد که شما را غیر مستقیم به سمت صحن یا حیاط هدایت می­کند. گنبد فیروزه­ای بنا در ضلع جنوبی مسجد تک ایوانی واقع است. گنبد خانه که به سبک چهار طاقی­های عهد ساسانی است، قدیمی­ترین قسمت مسجد است و تمامی قسمت­ها حول آن گسترش یافته­اند. ارتفاع گنبد از کف زمین 20 متر است. کتیبه ای در مسجد هست که از ساخت آن در اواخر قرن سوم خبر می­دهد. پس از فرو ریختن بنا در دوره­های بعد، در عهد سلجوقی بازسازی شده و شبستان­ها به آن افزوده شده­اند. قسمت شمالی صحن هم یک شبستان وسیع زمستانی دارد. به هر حال بروجرد اگر چه به سبب بهارهای دل انگیزش دار السّرور نامیده شده، امّا زمستان­هایی سرد هم دارد و به همین علّت این بخش در عهد تیموری به مسجد افزوده شد. کتیبة درِ غربی مسجد از تاریخ ورود شاه عبّاس صفوی در سال‎1022هجری قمری به بروجرد خبر می­دهد و چند کتبیه از مرمّت­هایی در همان دوران در مسجد گواهی می­دهند. دو گلدستۀ دو طرف گنبد هم در سال 1209ﻫ..ق ساخته شد. علاوه بر این قسمت­ها مسجد یک آبریزگاه یا در اصطلاح محلّی غریبخانه هم دارد که پناهگاه غریبان شهر است.

مسجد جامع شهر مجهّزتر هم بوده، امّا عوامل طبیعی و انسانی باعث از بین رفتن حمّام، آب انبار و از این دست بناهای اطراف آن شده است. حتّی کاشی­کاری­ها و آینه­کاری­های آن را هم تا حدود زیادی از بین برده، امّا خالی از تزیینات نیست. آیاتی که با خطّ کوفی بر محراب نوشته شده، ظرافت­های معماری در قرار دادن کلاف­های چوبی در نقاط مختلف برای توزیع وزن و همچنین ساخت تویزه­های(قوس و قزح و شاخه‌های خمیده) پرقدرت در طاق­ها برای استواری آن را هنوز می­شود دید. از دیگر یادگارهای تاریخی مسجد منبر چوبی9 پلّه­ای است که بر روی آن نام سازنده، «یارمحمّد نجار» و تاریخ ساخت (1068ﻫ.ق) حک شده است.

اگر در بزرگراه تهران- جنوب حرکت کنید، حتماً ناگزیر از عبور از بروجردِ دارالسّرور هستید. وقتی آمدید، حتماً باید از این گنجینة معماری ایران زمین دیدن کنید.