حسن احمدی فرد

بوی آجر فرش های آبپاشی شده و خش خش جارو لابلای صدای پای عابران. شــرشــر حوض های آب و دنگ دنگ چکش روی سندان های فولادی. عطر ادویه ها و صدای قلمزنی. بازار اصفهان 400 سال است که از رونق نیفتاده است. صفویه که آمده بود تا اصفهان را نصف جهان کند، خواب های فراوانی برای بازار هزار ساله این شهر دیده بود. بازار جدید باید میدان «نقش جهان»، موزه معماری صفویان را به «میدان عتیق» و مسجد جامع، متصل می کرد. بازار قیصریه با سردر کاشی کاری شده اش که معماری شهر قیصریه عثمانی را به ذهن می آورد، این جای تاریخ، متولد شد. 

بازار اصفـــهان که حالا در ضـلع شمالی میدان نقش جهان قرار گرفته، سال 1029 هجــری قمــری کامل شـد. بنایی سرپوشیده برگرفته از فرهنگ ایرانی و اسلامی با یک ورودی بزرگ از میدان نقش جهان، تا مرکز همه داد و ستدهای پایتخت باشد. بازار اصفهان هنوز هم بعد از 400 سال همان رونق گذشته را دارد و اگر چراغ های برق و نئون فروشگاه ها را پاک کنیم، با بازار عصر صفوی مو نمی زند؛ هر چند حالا بافت تاریخی اصفهان، بین بازار قیصریه و میدان عتیق فاصله انداخته است. با این همه، هنوز حوض های وسط چار سوق آب دارد و نورگیرها، نور آفتاب را به تاریک روشن بازار می آورند. قدم زدن در بازار اصفهان، قدم زدن در تاریخ است. 

 

تصویری زنده از یک بازار تاریخی

بازار اصفهان مجموعه کاملی از یک بازار ایرانی ـ اسلامی است؛ تصویری زنده از یک بازار تاریخی و بناهای مرتبط با آن؛ که مجموعه ای عظیم و پیچیده از هنرهای مختلف ایرانی را در خود دارد و گوشه ای از فرهنگ و آداب رسوم بخشی از جامعه را در گذر تاریخ نشان می دهد. چندین بازار منشعب از بازار اصلی، چندین مسجد، چندین مدرسه و یکی دو تا حمام، مجموعه بناهای مرتبط با بازار اصفهان را کامل می کند؛ تا آن جا که می شود گفت بخش عمده ای از وسعت شهر قدیم اصفهان، در تصرف بازار و متعلقاتش بوده است. 

بازار عریان، بازار هارونیــه، بازار گلشن، بازار مخلــص، و بازار مقصودبیک، بخشی از بازارهای پررونقی هستند که هر کدام با یکی دو ورودی و یا با فاصله ای اندک، به بازار اصلی وصل می شوند.

مسجد خیاط ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقـــار، مســــجد شیشه و مسجد جارچی هم در دل بازار یا حاشیه آن قرار دارد. اهمیت مفهوم «برکت» در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، باعث شده تا در معماری قدیم هر جا بازار است، مسجد هم همان جا باشد تا با تیمن و تبرک، فرصت عبادت را به آن هایی بدهد که از صبح تا شب درگیر کسب و کار و داد و ستد هستند. 

اهمیت آموختن احکام کسب و کار حلال هم باعث شده تا مدارس علمیه هم در کنار بازار باشند. این همجواری را در همه معماری های قدیم ایرانی می بینیم. بازار اصفهان هم از این مهم مستثنا نیست. مدارسی مثل مدرسه کاسه گران، مدرسه محمدیه، مدرسه جوادیه و مدرسه ملاعبدا...، نزدیک بازار ساخته شده اند که مراکزی باشند برای آموزش احکام شرع تا بازاریان پیش از کسب و کار، آداب و احکام آن را بدانند.

مدارس حاشیه بازار اصفهان هم مثل خود بازار اصفهان، با معماری خاص ایرانی ـ اسلامی سال هاست موضوع تحقیق پژوهشگران دانش مهندسی و معماری هستند.

علاوه بر این ها بازار اصفهان مثل همه بازارهای قدیم ایرانی، مجموعه های محدودتری هم دارد که بر خلاف بازار اصلی، رو باز هستند. این بناها که عمدتاً با یک ورودی به بازار اصلی وصل می شوند، «سرا» یا «تیمچه» نام دارند. سرای اردستانی ها، سرای خانی، سرای آقا، سرای پادرخت سوخته، سرای میر اسماعیل، سرای خو انساری ها، سرای گلشن، سرای جارچی و تیمچه ملک التجار، اجزای دیگری از مجموعه شلوغ بازار اصفهان را تشکیل می دهند. این سراها به همراه کاروانسراهای متعدد و پر رونق، بازار اصفهان را به عنصری فعال تبدیل می کرده است؛ فعالیتی که همچنان بعد از 400 سال ادامه دارد.  

 

بازار مسگرها

چند هزار سال است که مس جای خودش را در زندگی بشر باز کرده است. مسگری در تاریخ ما هم پیشه ریشه داری است. در همه بازارهای تاریخی ایران، راسته مسگرها، بخش جدایی ناپذیر بازار است. 

بازار مسگرها هم یکی از بازارهای اصفهان است که در ضلع غربی میدان نقش جهان و در شمال کاخ عالی قاپو قرار دارد. این بازار هم در زمان حکومت صفویه ساخته شده است. در یک دوره طولانی، این بازار که حجره های آن در دو طرف یک دالان دور و دراز قرار گرفته اند، مرکز اصلی تولید همه ابزار و ادوات مسی بوده است. ظروف مختلف و ابزار فراوانی در این بازار از مس ساخته می شد. بسیاری از اقلامی که در زندگی قدیم استفاده می شده، از مس بوده است؛ از ظرف های کوچک دردار برای بردن «روشویه» به حمام گرفته تا قلفت های بزرگ که در تکایا و هیآت، در آن ها نذری می پخته اند؛ از آفتابه لگن جهاز عروس ها گرفته تا چایجوشی که چوپان ها در صحرا، با آن چای درست می کرده اند. 

در روزگار ما اما با آمدن ظروف فلزی دیگر مثل ظروف رویی یا چدنی استفاده از ظروف بلور، بازار مسگرها از سکه افتاده است. جبر تاریخ، شغل پر رونق همه عصرها و سده ها را، در روزگار ما، بی رونق کرده است و از این منظر، تلاش برای بازگرداندن رونق دوباره به این صنعت، تلاشی شکست خورده است، اما مسگرها در چرخشی هنرمندانه شغل موروثی شان را با کمی تغییر، به روز کرده اند و دور نیست که به مدد همین تغییر کاربری، مسگری رونقی دوباره پیدا کند. مسگرها حالا به جای تولید ظروف مسی به ساخت اقلام هنری و فانتزی روی آورده اند. در بازار مسگرهای اصفهان هم از تک و توک مغازه هایی که همچنان مسگری می کنند، بیشترشان، سرگرم تولید آثار هنری هستند. با همه این ها، بازار مسگرهای اصفهان، این روزها، آن قدرها، پر رونق نیست.

سرای سنگتراش ها

سرای سنگتراش ها در ضلع شمالی بازار اصلی و در نزدیکی مدرسه صدر قرار دارد. این سرا مجموعه ای محصور از حجره های سنگتراشی است که گرداگرد حیاط مرکزی سرا در دو طبقه ایجاد شده اند. سنگتراشی اگر چه هنری است که از قدیم در ایران وجود داشته و شامل ساخت ابزارآلات و اقلام مختلف سنگی می شده، اما امروزه عنوانی است که به همه هنرهایی داده می شود که به نوعی با سنگ سر و کار دارند. از ساخت دیزی سنگی گرفته تا فیروزه تراشی. در بازار سنگتراش های اصفهان هم می شود مجموعه کاملی از هنرهای مختلف سنگتراشی را دید. صنعت گردشگری هم به کمک آمده تا همه آن هایی که می خواهند سوغاتی از سفر اصفهان به همراه داشته باشند، مشتری سرای سنگتراش ها بشوند.

سرای سنگتراش ها از بخش هایی است که بعدها به مجموعه بناهای بازار اصفهان اضافه شده  است. حجره های طبقه اول سرا در روزگار قجرها ساخته شد، اما طبقه دوم آن در همین دوره معاصر به بنا اضافه شده است. سرای سنگتراش ها هم یک حوض در حیاط مرکزی دارد و حوض انگار جزیی از عناصر معماری بنا باشد، در چند جای دیگر بازار اصفهان هم دیده می شود. 

ورودی سرای سنگتراش ها در ضلع شمالی آن واقع شده است. در این ضلع 4 دهنه مغازه و در ضلع های دیگر 5 دهنه مغازه قرار گرفته است. در گوشه شمال شرقی سرا هم پله هایی جهت دسترسی به طبقه بالا قرار دارد. در قسمت جنوب شرقی سرا هم، هشتی کوچکی وجود دارد که حد فاصل سرای سنگتراش ها و بازار زرگرهاست.

سرای سنگتراش ها، با حوض آب، باغچه گل کاری شده و حجره های کوچکش، نمونه کاملی از خرده بازارهای ایرانی است. خرده بازارهایی که در کنار هم، مجموعه ای بزرگ و بی نظیر از بازارهای تاریخی ایران را به نمایش می گذارند.