مرقد حضرت رضا(ع) ده سال قبل از درگذشت ایشان ساخته شده بود؛ زیرا مأمون پس از به شهادت رساندن حضرت، ایشان را در بالای سر پدرش، هارون الرّشید، به خاک سپرد. به این چهارطاقی تا قبل از دورة تیموری فقط یک مناره و مسجد کوچک در دورة غزنوی و تزییناتی چند به همراه یک سنگاب در دورة خوارزمشاهیان افزوده شده بود.

امّا در دورۀ تیموریان بود که مشهد و بناهای حرم حضرت رضا(ع) رو به گسترش یافت. در پی ویرانی‏های رخ داده در دیگر شهرهای اطراف چون نیشابور و طابران طوس، این مشهد علی بن موسی الرّضا(ع) بود که یک باره از شهری درجه دو و سه به شهری بزرگ بَدَل شد و چهرۀ حرم چه از نظر وسعت و چه از نظر زیبایی دگرگون شد. در این مجال به ذکر بناهای باقیمانده از آن دوران می‏پردازیم.

 

تیمور که پس از ازدواج با دختر سلطان جغتایی ماوراءالنهر به «گورکان» ملقّب شده بود، رده‏های قدرت را به سرعت طی کرد و از سال 782 هجری قمری شروع به کشورگشایی در خراسان کرد و شهرها را با مصالحه یا به زور شمشیر یکی پس از دیگری به تصرّف درآورد. پس از درگذشت او در سال 807 ه.ق، پسرش شاهرخ بر تخت نشست؛ او پس از سرکوب یاغیان در ابتدای سلطنتش به عمران و آبادانی و هنرمند پروری پرداخت. در این دوره تحوّلات اساسی در ساختار حرم توسّط گوهرشاد خاتون (همسر شاهرخ) و چند تن دیگر از فرماندهان نظامی رخ داد. پس از درگذشت شاهرخ در سال 852 هجری قمری مدّعیان سلطنت به رقابت با هم پرداختند تا اینکه بالاخره ابوالقاسم بابر(نوة شاهرخ) بر تخت نشست، امّا عمدة دوة حکومت 9 ساله­اش به درگیری یا عیش و نوش گذشت و با مرگش در سال 861  هجری قمری یک دوره کشمکش دیگر آغاز شد. سلطان ابوسعید از 863 تا 873 هجری قمری بر تخت سلطنت بود و پس از او سلطان حسین بایقرا در سال 875  هجری قمری رسماً تاجگذاری کرد. در این دوره هرچند درگیری بر سر تاج و تخت ادامه داشت، امّا وزیر کاردان و هنرمندش خدمات ماندگاری به فرهنگ و آبادانی این مرز و بوم کرد. در نهایت همین کشمکش­های داخلی پنة تیموریان را زد و با مرگ سلطان حسین بایقرا عملاً دورة تیموریان خاتمه یافت.

 

به سبب ویرانی شهر طابران طوس و انتقال آب چشمه گُلَسب به مشهد، این شهر تبدیل به مرکز ولایت طوس و از چند شهر مهم قلمرو تیموریان شد. کلاویخوی اسپانیایی سال 807 هجری قمری در وصف مشهد نوشته: «راندیم تا رسیدیم به شهر مشهد، یعنی محل شهادت امام رضا که به نام سلطان خراسان مشهور است و آرامگاهش در آنجا قرار دارد. وی در مسجدی بزرگ و در تابوتی(ضریحی) که در نقره و طلا گرفته شده، مدفون است. مشهد شهر عمدۀ زیارتی همۀ این حوالی است و سالانه گروه بی­شماری به زیارت می‏آیند...». امّا ببینیم که در این دوران چه تغییراتی روی داد:

1-    ساخت مسجد گوهرشاد: با به قدرت رسیدن شاهرخ تیموری، گوهرشاد دستور احداث بنای مسجد جامع مشهد را صادر کرد و پسر خود را به تحقق این اَمر گمارد. ملکه، معمار مخصوص خود «قوام‏الدّین شیرازی» را به عمارت مسجد جامع شهر مأمور کرد. بنایی به وسعت یک هکتار در کنار حرم حضرت رضا(ع) که تا آن زمان بیش از 300 - 200 متر مربّع وسعت نداشت، ساخته شد .شامل یک صحن بزرگ، یک ایوان رفیع در قبلۀ صحن با گنبدی باشکوه برروی آن، به اضافۀ دو مناره یا گلدسته در دو طرف گنبد، هفت شبستان (فضای سرپوشیده) و چند در ورودی. ساخت این مسجد عظیم و رواق­های ضمیمۀ آن (دارالسیّاده و دارالحفّاظ) حدود 4 سال طول کشید.

2-    دارالحفّاظ و دارالسّیاده: در مسجد گوهرشاد مکانی برای نشست حافظان و قرآن خوانان درنظر گرفته شد و مکان سرپوشیده­ای هم برای بزرگان. این دو بنا اکنون با نام رواق دارالحفّاظ و دارالاسیّاده میان مسجد گوهرشاد و بقعة مطهّر قرار دارند.

3-    مدرسۀ بالای سر: در دورة سلطنت شاهرخ تیموری سه مدرسۀ درخور در مشهد ساخته شد. اوّلین آن­ها که سال ساختش هم مشخّص نیست، «مدرسۀ بالاسر» است. در داخل این بنا مقبره‏ای قرار دارد متعلّق به ابوالقاسم بابر(نوة شاهرخ تیموری) که در سال 861  هجری قمری فوت کرده و بنا بر کتب تاریخی در مدرسة بالاسر دفن شده. پس در آن تاریخ این مکان ساخته و برقرار بوده است. با توجّه به جایگاه آن که نزدیک­ترین مدرسه به صحن کهنه (انقلاب) است، این مدرسه از قدمت بیشتری نسبت به دیگر مدارس عهد تیموری برخوردار بود، امّا در ساخت و سازهای داخلی حرم تخریب و به دارالولایه تبدیل شد. در ورودی آن که به سبب مدرسه بودن بزرگ­تر از سایر رواق­هاست، حالا هم در قسمت بالاسر حضرت نمایان است.

4-    مدرسۀ پریزاد: این مدرسهدر راستای بناهای گوهرشاد بین مسجد و ضریح مطهّر قرارگرفته و هیچ کتیبه و یا شاهد تاریخی معتبری که از سال ساخت آن سخن بگوید در دست نیست، امّا در اینکه این مدرسه مربوط به دورة تیموری است، شکی نیست؛ چون معماری آن متعلّق به آن دوره است و کاشی‏هایی دارد همانند کاشی‏های مسجدگوهرشادکه به گفتة معماران و باستان شناسان حتماً از مصالح باقیمانده از مسجد گوهرشاد ساخته شده است. بنایی است چهار ایوانی (چهارطاقی) به مساحت 300 متر مربّع و در دو طبقه شامل 22 حجره. چهار ایوان هم در چهار سمت حیاط کوچک مدرسه که حالا مسقّف شده است، قراردارند. بر پیشانی حجره‏ها و نمای داخل ایوان ها کاشی‏های معرّق و گچبری‏های زیبایی را می‏توان دید.

5-    مدرسۀ دو در یا «امیر سیّدی»: بنا بر کتیبۀ سر در آن در سال 843 توسّط یکی از فرماندهان شاهرخ به نام «امیر غیاث الدّین یوسف خواجه بهادر» روبه­روی مدرسة پریزاد و مسجد گوهرشاد  بنا شده است. دو مقبره هم در گنبد جنوب این مدرسه وجود دارد که یکی از آن­ها متعلّق به بانی بناست.

6-    مسجد مشهور به شاه: امیر غیاث‏الدّین از اُمرای تیموریان بود و در زمان حکومت فرزند جوان شاهرخ، یعنی اُلُغ بیگ بر خراسان و به مرکزیت شهر مشهد، به عنوان سردار و مشاور حکومتی او با والی جوان عازم خراسان شد و تا سال  812 هجری قمری حاکم خراسان بود. وی در همین مدّت بنایی باشکوه در غرب حرم حضرت رضا(ع) برای مقبرۀ خود ساخت. او بعد از خراسان به خوارزم رفت و در سال 829 درگذشت، امّا جسدش را به مشهد آوردند و در مقبرۀ ویژه‏اش (مشهور به مسجد شاه) دفن کردند. این بنا اکنون در جوار حرم برجا و در دست مرمّت است و کاشی­ها و تزیینات آن بسیار چشم نواز هستند.

7-    گنبد خشتی:  نامش را از طرح گنبدش دارد و مقبرۀ یکی از بزرگان و پیشوایان سادات موسوی شهر مشهد در زمان تیموریان است. او که نسل هجدهم امام موسی‏بن جعفر(ع) بود در سال  832 ﻫجری قمری  درگذشت و در نزدیکی شمال حرم حضرت رضا(ع) دفن گردید. نام وی و اجدادش تا حضرت موسی(ع) بر روی سنگ قبرش نوشته شده که تماماً صحیح و شناخته شده هستند. عامّۀ مردم «سلطان غیاث‏الدّین محمّد» را برادر امام رضا(ع) می‏دانند و قبر او را زیارت می‏کنند. گنبد خشتی چند بار مرمّت شده، امّا هنوز ویژگی­های معماری آن عصر را حفظ کرده است.

8-    ایوان و صحن عتیق: گویا تا پیش از رسیدن نیمة دوم سدة نهم هجری و صدارت امیرعلیشیر نوایی حرم مطهّر رضوی نه صحن داشته و نه ایوان و ورودی‏ شایسته. بنا بر کتیبة سر پیشانی ایوان، این وزیر سلطان حسین بایقرا بود که دستور ساخت ایوان و صحن عتیق را صادر کرده است

این­ها فقط عمده بناهای برجا مانده از این دورة شکوفایی مشهد است و البتّه که آثار منقول فراوانی هم در آن دوران ایجاد شد که یادگارهایی از آن­ها در موزة حرم قرار دارد مانند برگ­هایی از قرآن به خطّ بایسنقر. این تحوّلات محدود به حرم نبود و در چهرة شهر نیز تأثیر داشت؛ تأثیراتی که تغییرات اساسی در نقش مشهد ایجاد کرد و آن را به شهری مذهبی و سیاسی بدل کرد.