شیرین سیدی

 

 

 

شـــیخ بهاء الدین محمـدبن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی، دانشمند بنام دوره صفـــویه است. بهاء الدین محمد ده سـاله بود که پدرش عزالدین حسین عاملی از بزرگان علمای شــام به سوی ایران رهسـپار گردید و چون به قزوین رســیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در آن سکنی گزیدند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول گردید.

مرگ این عارف بزرگ و دانشمند را به سال ۱۰۳۰ و یا ۱۰۳۱ هجری، در پایان هشتاد و هفتمین سـال حیاتش ذکر کرده اند. وی در شهر اصفهان روی در نقاب خاک کشــید و مریدان پیکر او را با شکوهی که شایسته شأن او بود، به مشهد بردند و در جوار حرم هشتمین امام شیعیان به خاک سپردند.

شیخ بهایی مردی بود که از تظاهر و فخر فروشی نفرت داشت و این خود انگیزه¬ای برای اشتهار شیخ بود. شیخ بهایی به تایید و تصدیق اکثر محققین و مستشرقین، نادر روزگار و یکی از مردان یگانه دانش و ادب ایران بود که پرورش یافته فرهنگ آن عصر و از بهترین نمایندگان ایران در قرن دهم و یازدهم هجری قمری بوده است. شیخ بهایی شاگردانی تربیت نموده که به نوبه خود از بزرگترین مفاخر علم و ادب ایران بوده اند؛ مانند فیلسوف و حکیم الهی، ملاصدرای شیرازی و ملاحسن حنیفی که در فلسفه و حکمت الهی و فقه و اصول و ریاضی و نجوم سرآمد بوده و نه تنها ایران، بلکه عالم اسلام به وجود آنان افتخار می¬کند. از کتب و آثار بزرگ علمی و ادبی شیخ بهایی علاوه بر غزلیات و رباعیات، دو مثنوی به نام¬های مثنوی "نان و حلوا" و "شیر و شکر" است و آثار علمی او عبارتند از: "جامع عباسی، کشکول، بحرالحساب و مفتاح الفلاح و الاربعین و شرع القلاف، اسرارالبلاغه والوجیزه". سایر تالیفات شیخ بهایی که بالغ بر هشتاد و هشت کتاب و رساله می¬شود، همواره کتب مورد نیاز طالبان علم و ادب بوده است. 

 

 

تا کی به تمنای وصال تو یگانه                                                                                 اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه

خواهد که سرآید غم هجران تو یا نه                                                                           ای تیر غمت را دل عشاق نشانه

جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه

رفتم به در صومعه عابد و زاهد                                                                              دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد

در میکده رهبانم و در صومعه عابد                                                                        گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد

یعنی که تو را می طلبم خانه به خانه

روزی که برفتند حریفان پی هر کار                                                                    زاهد سوی مسجد شد و من جانب خمار 

من یار طلب کردم و او جلوه¬گه یار                                                                  حاجی به ره کعبه و من طالب دیدار

او خانه همی جوید و من صاحب خانه

هر در که زنم صاحب آن خانه تویی تو                                                                      هر جا که روم پرتو کاشانه تویی تو

در میکده و دیر که جانانه تویی تو                                                                         مقصود من از کعبه و بتخانه تویی تو

مقصود تویی کعبه و بت¬خانه بهانه

بلبل به چمن زان گل رخسار نشان دید                                                                   پروانه در آتش شد و اسرار عیان دید 

عارف صفت روی تو در پیر و جوان دید                                                              یعنی همه جا عکس رخ یار توان دید

دیوانه منم من که روم خانه به خانه

عاقل به قوانین خرد راه تو پوید                                                                     دیوانه برون از همه آیین تو جوید 

تا غنچه بشکفته این باغ که بوید                                                                  هر کس به زبانی صفت حمد تو گوید

بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه

بیچاره بهایی که دلش زار غم توست                                                           هر چند که عاصی است ز خیل خدم توست

امید وی از عاطفت دم به دم توست                                                         تقصیر خیالی به امید کرم توست

یعنی که گنه را به از این نیست بهانه

 

 

بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهایی، کشکول است. از اشعار و آثار فارسی بهایی، دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدّمه¬ای در شرح احوال بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی. با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.

بهایی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان¬دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای دارد. مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، « الفوائد الصمدیه » معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه های علمیه است. اشعار عربی بهایی نیز شایان توجه بسیار است. معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به « وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام » در ۶۳ بیت است که هر گونه شبهه¬ای را در شیعه اثنی عشری بودن وی مردود می¬سازد. دوبیتی¬های عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردارند که بیشتر آن¬ها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضة مقدّسه معصومین علیه السلام سروده شده¬اند. 

 

خدمات شیخ بهایی

در عرف مردم ایران، شیخ بهایی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می¬دهند و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در غرب مسجد امام در اصفهان هست، که می¬گویند وی ساخته است.

 

در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه است، که معروف است هیاتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهایی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب داده¬اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.

 

دیگر از کارهای علمی که به بهائی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است، به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن ۹ فرسنگ است و به ۱۱ جوی بسیار بزرگ تقسیم می¬شود و طرح¬ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهایی می¬دانند. 

دیگر از کارهای شیخ بهایی، تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته¬اند.

 

یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهایی نسبت می¬دهند، ساختمان گلخن گرمابه¬ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهایی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته¬اند که گلخن آن گرمابه را بهایی چنان ساخته که با شمعی گرم می¬شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت¬های مدید همچنان می¬سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می¬شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند، شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می¬افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند. همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست، به او نسبت داده می¬شود.