آینه 60 سده تمدّن

 ناحیه‌ای از کشور ایران که امروزه استان گلستان نامیده می‌شود یکی از قدیمی­ترین و آبادترین سرزمین­های شمال شرقی ایران قبل از اسلام بوده است. تا جایی که به گفتة باستان­شناسان آثار به جا مانده از این تمدّن‌ها شباهت بسیاری به آثار به دست آمده از تمدّن سومری‌ها و عیلامی‌ها دارد و قدمت آن به حدود 6000 سال می‌رسد.

در اواسط هزارة دوم قبل از میلاد این خطّه مرکز تمدّن تیره‌ای از اقوام آرایی نژاد که در این ناحیه سکنی داشته‌اند بوده است. این منطقه در زمان هخامنشیان به نام هیرکانی (هیرکانیا) شهرت داشته است. در این نواحی آثار تاریخی فراوانی به دست آمده است که از جملة آن­ها دیوار (سد) اسکندر به طول تقریبی ۱۵۵ کیلومتر است که در دورة ساسانیان بنا شده است. این دیوار که بقایای آن همچنان در پاره‌ای از نقاط به چشم می‌خورد، در شمال گرگان از غرب به شرق کشیده شده و برای جلوگیری از هجوم اقوام شمالی بنا شده بود. در عهد اوّلین سلاطین مستقل ایران بعد از اسلام این ناحیه در دست سامانیان بود و بعدها گاهی به دست آل بویه می‌افتاد. سرانجام آل زیار در آن جا سلطنتی برپا کردند که از اوایل قرن چهارم تا اواسط قرن پنجم هجری قمری دوام یافت. بنای مقبرة قابوس وشمگیر از سلاطین این سلسله هنوز نزدیک ویرانه‌های شهر قدیم جرجان موجود است. همچنین تا قرن هفتم این ناحیه به ولایت گرگان شهرت داشته و از قرن هفتم تا چهاردهم استرآباد خوانده می شده است. در سال ۱۲۰۶ هجری قمری شهر استرآباد برای آخرین بار توسّط آقا محمّد خان قاجار در کنار ویرانه‌های شهر قبلی تجدید بنا شده و به این نام شهرت یافته است.

اگر راه‌های مهم قدیم را که جادّه‌های اصلی عبور و مرور مردم بوده‌است، در نظر بگیریم، به دو مسیر عبوری از استان گلستان امروزی برمی‌خوریم:

1-   راه نیشابور به دریای خزر: این راه از نیشابور به اسفراین می‌رفته و در آن­جا راه دو شعبه می‌شده؛ یکی از طریق گردنة فیروزه به بجنورد و دیگری از راه جنگل به جرجان (نزدیک گنبد کاووس امروزی) و از جرجان به سوی دریای‌خزر می‌رفته است.

2-   راهکنار شمال: از جرجان (نزدیک گنبد کاووس امروزی) به استرآباد (گرگان امروزی)، خرگواران، اشرف (بهشهر امروزی)، سارویه (ساری امروزی)، مامیتر (بارفروش سابق و بابل امروزی)، آمل، چالوس، تنکابن، لاهیجان و از آن­جا به دیلمان و گیلان و خلخال آذربایجان منتهی می‌شده است.

همچنین جالب است بدانید یکی از مسیرهای جادّة افسانه‌ای ابریشم از استان گلستان عبور می‌کرده است. جادّة ابریشم شبکه راه‌های به‌هم‌پیوسته‌ای با هدف بازرگانی در آسیا بود که شرق و غرب و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و شرق اروپا پیوند می‌داد. این راه از توان هوانگ در چین به ولایت کانسو می‌آمد و از آن­جا با عبور از ترکستان شرقی و آسیای میانه به سمرقند و بخارا می‌رسید. در بخارا قسمت اصلی آن از راه مرو، سرخس و نیشابور به استان گلستان امروزی وارد می‌شد و از گرگان، بام و صفی‌آباد به ری می‌آمد و از ری با عبور از شهرهای مختلفی که در مسیر جادّه قرار داشتند به یکی از بندرهای شام منتهی می‌شد.