دژی محکم در دژ گیـلان
شیرین سیّدی

بیشتر ما از راه ها و جادّه های شمال کشور خاطرات فراوانی داریم، ولی در روزگاری نه چندان دور، راه های شمالی کشور، از جمله مسیرهای استان گیلان غیر قابل دسترس و صعب العبور بوده است. از شمال، دریای آبسکون یا همان خزر خودمان و از جنوب، کوه‏های سر به فلک کشیدة البرز دو حصار طبیعی برای این دیار بوده و هست. این دژ خدای آفرین، مردم گیل را از آغاز تاریخ، قومی متّکی به نفس و دلیر بار آورده که حامی استقلال خود بوده‏اند. حتّی اگر اقوام مهاجم، سختی عبور از این موانع طبیعی را به جان می‏خریدند، با دیلمیان غیور مواجه می‏شدند.
این سرزمین نیازمند به باروها و حصارهایی بود که در معدود نقاط قابل رخنه‏اش از نفوذ بیگانگان جلوگیری کند تا مأمن امنی برای سفر و تردّد مردم و حکّام باشد. یکی از زیباترین قلعه های باقی مانده از روزگاران دیرین که در 23 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن، این نقش را ایفا می‏کرده، «قلعه رودخان» بوده است. منوچهر ستوده، پژوهشگر برجستة خطّة گیلان می گوید: «من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه رودخان ندیده ام. تنها دژی که می تواند برابر همان قلعه باشد، قلعة اصطخر فارس است. دژهای خراسان و الموت رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت 10 یا 12 دژ، مساوی اراضی قلعه رودخان باشد. ارتفاع قلعه از شهر رشت 680 متر است. در جهت شمالی قلعه، رودخانه‏ای به نام «رودخان» وجود دارد که با اندک باران، آب آن دو برابر می شود؛ به طوری که آب نسبتاً زیاد این رودخانه در گذشته مانع حرکت سربازانی بوده که به طرف این قلعه می‏رفته اند. جنگل‏های انبوه قدیمی نیز مانع دیگری برای حرکت مردان جنگی بوده است. به همین خاطر این دژ در دوران آبادانی ممتد خود کمتر مورد حملة متجاوزین قرار گرفته است».
پیش از ایشان، عبدالفتّاح فومنی در عهد صفویّه در کتاب تاریخ گیلان خود از این دژ نام برده است، امّا اوّلین وصف قلعه متعلّق به زکوخچکو، محقّق روسی لهستانی الاصل (که در گیلان مشغول مطالعه و بررسی بود) است: «قلعه رودخان دژی است بر بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه ای به همین نام. باروی آن از سنگ و آجر است و در طرفین در ورودی دو برج دفاعی مستحکم وجود دارد». مطالعات باستان شناسی انجام شده بر روی قلعه قدمت احداث آن را به پیش از اسلام می‏رساند، امّا شکل امروزی آن -بر اساس کتیبة سر در بنا- در سال 921 هجری قمری توسّط سلطان حسام الدّین امیر دباج مرمّت شده است و به همین علّت به قلعة حسامی هم شهرت یافته است.
این ساختمان با عظمت از دو بخش ارگ (محلّ زندگی حاکم و حرمسرای وی) و قورخانه (محلّ فعّالیت های نظامی و زندگی سربازان) تشکیل شده است. ارگ در قسمت غربی این بنا و در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است. قراول خانه ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه های متعدّد بر اطراف مسلّط است. چشمه ای نیز میان قلعه و گودترین محلّ آن وجود دارد. 40 برج دیده بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده و اتاق های هشت ضلعی آن با طاق های گنبدی پوشانده شده است. دور تا دور دیوارها و برج ها، روزنه هایی شیب دار دیده می شود که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده اند. تمام این عوامل دست به دست هم داده‏اند تا در طول تاریخ، دشمن به این دژ نفوذ نکند.