شیرین سیّدی

 

 

در دو شمارة پیشین، از تاریخچة موزه‏های جدید الحداث آستان قدس گفتیم؛ بنایی که در سال 1355 افتتاح شد. سه ساختمان موزه، پس از تغییرات جزیی درمجاورت یکدیگر در صحن کوثر حرم رضوی قرار گرفتند. افزون بر این­ها موزة مردم شناسی نیز در حمّام تاریخی مهدی قلی بیگ دایر شده است. در پی دیدن آثار ارادت مردمان در اعصار مختلف به آستان حضرت رضا (ع)، در بعضی از طبقات ساختمان موزة مرکزی آستان قدس رضوی گشتی زدیم و از گنجینه‏های تاریخ حرم رضوی، تمبر، اسکناس، سکّه و مدال بازدید کردیم. با شرحی که ازگنجینه های هنرهای تجسمی، نجوم و ساعت، ظروف، سلاح های سرد و گرم و آبزیان در این مجال خواهیم داد، پنج گنجینة ساختمان مرکزی از نظر خواهدگذشت. این گنجینه­ها در تیر ماه سال 1378 و طبقات مختلف ساختمان مرکزی افتتاح شدند.

 

ارزش آثار نقّاشی و هنری اهدایی هنرمندان و واقفان به بارگاه حضرت رضا (ع) سبب شد که گنجینۀ هنرهای تجسّمی در طبقة اوّل ساختمان موزة مرکزی و با 450 مترمربّع زیربنا افتتاح شود. در ابتدا 30 اثر نقّاشی از نقّاشان بنام ایرانی و اروپایی در این تالار به نمایش گذاشته شد از جمله آثار استاد فرشچیان، امّا از آنجا که تعداد آثار اهدایی ایشان (که تا امروز به 16عدد رسیده است) خود می­توانست تالاری جدا را شامل شود، از سال 1389 به طبقة همکف ساختمان گنجینة قرآن و نفایس منتقل شد .برخی از تابلوهای این بخش عبارتند از:

-چهار اثر از کمال الملک به نام­های «اشرف‌البلاد» (بهشهر امروزی)، «پل رودخانة تجن»، «منظرة روستای پول کجور» و «رودخانة شیلات فرح آباد» مازندران. این آثار به تمامی قبل از سفر ایشان به اروپا به تصویر کشیده شده‏اند، یعنی دقیقاًَ در سفر سال 1292ﻫ.ق (برابر 1254خورشیدی) استاد کمال الملک به مازندران. تاریخ خلق آثار در شناسنامة اثر آمده است به همراه سبک اثر، تکنیک و ابعاد آن.

-سه اثر از یگانه قدیریان به نام­های «دعای تحویل سال»، «خاتم انبیا» و «راز آفرینش» (سال خلق اثر 1383 است و در سبک آبستره ).

-سه اثر از رضا بدرالسّماء به نام­های  «به کعبه ولادت، به مسجد شهادت»، «کشتی نجات» و «ضامن آهو» (سال خلق اثر 1384 و در سبک نگارگری).

-سه اثر از مهدی فرّخی: «وداع»، «بانوی عاشورا»، «اجابت» (سال خلق 1382.خ و سبک سورئالیسم).

-تابلوی «چهارده معصوم» از جمشید سرحدی که در سال 1378 به تصویر کشیده شده و در سبک نگارگری است.

-تالبوی «منظره­ای در ایالت سوره انگلیس» اثر بنیامین ویلیامز لیدر، نقّاش انگلیسی. او این اثرش را در سال 1903.م و در سبک ناتورالیسم خلق کرده است.

-تابلوی «منظرة شهر ونیز» اثر ویلیام جیمز که در سال 71-1761 .م و در سبک رئالیسم خلق شده است.

این قسمت در طبقة دوم ساختمان موزة مرکزی افتتاح شد. این گنجینه شامل 10 ویترین است که هفت ویترین به بخش نجوم اختصاص یافته و سه تا به نمایش ساعت­ها. مانند اکثر اشیای موزه، این ابزار نجومی و ساعت­ها هم اکثراً اهدایی هستند؛ مخصوصاً از سوی دکتر جلال الدّین تهرانی. مروری بر دیدنی­های این گنجینه:

-انواع اسطرلاب: این وسیلة اساسی در نجوم باستان که به آن ستاره یاب هم می­گویند در تعیین تحویل سال، طلوع و غروب خورشید، جهت­یابی و تشخیص ارتفاع قلّه­ها مورد استفاده قرار می‏گرفت. اسطرلاب‏های مسطّح برنجی و چوبی مربوط به قرون 12 و 13 هجری قمری و اسطرلاب کروی برنجی مربوط به قرن 11 هجری است.

- قطب نما و قبله نماهای چوبی و برنجی که مربوط به قرون 13 و 14 هجری قمری است؛ از جمله قبله‌نمای قابل حمل و نقل عبدالائمّه.

- تلسکوپ­ها که به دو دستة انعکاسی و شکستی تقسیم شده­اند ومربوط به قرن 18 میلادی است.

- دو کرة جغرافیایی و سماوی که مربوط به قرن 19 میلادی است.

- ذات الحق و ساعت نجومی: ابزار مهم نجوم قدیم که به آن آرمیلار هم می­گویند تعدادی حلقة تو در توست که بر پایه­ای نصب شده  و به وسیلة آن مختصّات افقی و استوایی و دایره البروجی را به یکدیگر تبدیل می‏کردند.

- تئودولیت یا همان دوربین نقشه برداری که نمونة موجود در موزه ساخت بروکسل است و از جنس برنج.

- سکستانت که نوعی مکان­یاب و ارتفاع سنج است. نمونة موجود در گنجینه متعلّق به قرن 18.م و ساخت فرانسه است.

- دوربین دو چشمی شکاری یا ارتشی که سازندة آن کارل زایس آلمانی است و جنسش آلومینیوم.

-چند گونیا و خط‏کش و پرگار که در ساخت وسایل نجومی کاربرد داشتند.

- دستگاه مورس و زلزله نگار.

سه غرفة گنجینة ساعت هم شامل  این موارد است:

-ساعت آبی: ظرفی سفالی که کف آن سوراخی تعبیه شده تا آب قطره قطره از آن خارج شود. قدمت آن به هزارة اوّل پیش از میلاد می­رسد و احتمالا ساعت آبی باشد.

-ساعت آفتابی که نمونه­هایی از دو قسم افقی و قائم آن موجود است. 1)ساعت­های افقی که شاخص مثلّثی شکل آن­ها بر روی عرض جغرافیایی شهری که در آن نصب بود، قرار می­گرفت و زمان بر این اساس مشخّص می­شد. یک نمونه با صفحة سنگی مربوط به قرن 18.م و نمونه­ای دیگر که هم ساعت آفتابی است و هم قطب­نمای تا شونده مربوط به حدود قرن 19.م از اشیای این گنجینه هستند. 2) ساعت­های قائم که به صورت کاملاً عمودی نصب می‏شدند و بنا به جهت جغرافیایی در زمان­های خاصّی از روز می­شد از آن­ها استفاده کرد.3) ساعت استوایی که صفحه­اش موازی خطّ استوا است. 4) ساعت حلقه­ای شامل دو حلقه است که وقتی عمود بر هم قرار بگیرند، تعیین زمان ممکن می­گردد.

-ساعت­های مکانیکی: 1) ساعت دیواری که یک نوع لنگردار آن که در ژاپن ساخته شده و مربوط به اوایل قرن 13 خورشیدی است، از دیدنی­های موزه است. 2) ساعت رومیزی که نمونه ای برنجی با روکش زر متعلّق به قبل از قرن 19.م در فرانسه ساخته شده و در موزه نگهداری می­شود.3) ساعت اتمی که از پیشرفته­ترین ابزار سنجش زمان در قرن حاضر است.

 

این گنجینه افتتاح شد تا ظروف سفالی، چینی، بلوری و فلزی را که یا از کشفیات علمی و اتّفاقی حرم رضوی بوده اند و یا از آثار اهدایی و وقفی آستان قدس، در معرض دید عموم قرار دهد.

-سفال­هایی مربوط به عصر آهن (1200 ق.م)، دوره پیدایش خط، دوره­های مختلف پس از اسلام شامل اعصار غزنوی، سلجوقی، صفوی و قاجار که اطّلاعات باارزشی از شیوة زندگی و عقاید مردم زمان خود را به دست می­دهد. سلادن (سفالینه تک رنگ)، سفالینه­های منقّش، ریتون وتنگ­های سفالی که زیر لعابشان نقش دارد.

-ظروف چینی در رنگ­های آبی سفید، پنج رنگ و هفت رنگ.

-ظروف بلور و بارفَتَن (شیشة نیمه ‌شفّاف، ضخیم و نقشدار) مربوط به دورة قاجار.

-ظروف فلزی مانند آبریز مردانه و گلابدان.

 این گنجینه بخشی از سلاح­های گرم و سرد را معرّفی می­کند و از بخش­های پر بازدید موزه  است که سلاح‌های پر طمطراق دوران گذشته را به نمایش گذاشته است.

-سلاح سرد: شمشیرهای فولاد گوهرنشان، کارد، تبرزین‌های نقش­دار و طلاکاری شده، کمان‌های لاکی روغنی و ترکیبی، نیزة چوبی منقوش (لاک کاری) و نیز یک نیزة بلند دو سر منقوش لاکی روغنی از اشیای این بخش هستند که از دوران صفوی تا دورة معاصر را در بر می­گیرند.

-سلاح گرم: سلاح­هایی از چند سدة اخیر شامل باروت‌دان یا دبه باروت از جنس­های عاج، چرمی و فلزی، چاشنی‌دان، طپانچة تک لول و سرپر با لوله­های زرکوب، طپانچة دو لول، تفنگ دنگی یا چکشی، تفنگ دنگی 4 لول، تفنگ سرپر (تک لول) و مجموعة دوئل.

-ادوات دفاع و پوشش رزم: یک لباس پارچه‌ای اطلس مات (رزم) مربوط به دورة زندیه، زره فولادی مشبّک، سپر از پوست کرگدن،، کلاه خود فولاد زرنگار، گردن آویز اسب و ساعد بند.

 این بخش که از بخش­های پر بازدید موزه هم هست، با اهدای کلکسیون صدف‌ها و حلزون‌های دریایی «محمّد سعید فؤاد وهبه» (اهل سوریّه) در طبقة اوّل ساختمان موزة مرکزی آستان قدس رضوی و با وسعت حدود 457 متر مربّع افتتاح گردید. پس از آن نیز چندین محقّق و کلکسیونر، صدف‌ها، حلزون‌ها و جانوران دریایی از سواحل ایران را به مجموعه اهدا کردند و همچنین بخشی از آن از مجموعه­های سواحل آسیا و اروپا و امریکا  جمع آوری و خریداری شد. این گنجینه شامل دو بخش نرم­تنان و موجودات دریایی تاکسیدرمی است:

-در بخش نرم­تنان تعدادی از گونه‌های مختلف صدف و حلزون و... به نمایش گذاشته شده است.

-در بخش موجودات دریایی تاکسیدرمی نیز نمونه‌های با ارزشی از موجودات دریایی به خصوص خلیج فارس به نمایش گذاشته شده است که شامل ماهی مومیایی شده با عنوان شیطان دریا، ماهی فوگل، سفره‌ماهی، مارماهی، انواع کوسه‌ماهی، لابستر، مادرمیگو، امّ‌الروبیان، بچه ‌تمساح، لاک‌پشت، اسبک دریایی، ستارۀ دریایی، مرجان، اسفنج و... است که از نظر علمی و زیست‌شناسی بسیار مورد توجّه است.

با پایان این بخش، گشت سه قسمتی ما در ساختمان موزة مرکزی به پایان رسید. اگر مجالی دست داد، از دو ساختمان دیگر و نفایس موجود در آن­ها هم خواهیم گفت تا حقّ ارادتمندان آستان حضرت رضا (ع) و خادمان فرهنگ را در حدّ توانمان به جا آوریم.