جانِ هنر در معماری بازار زنجان

عکس: اکبر نیّتی

حسین رسول زاده

شهر زنجان، مرکز استان زنجان در شمال‌غرب ایران و از بزرگ ترین شهرهای آذربایجانی‌نشین ایران است که ساخت آن بر اساس برخی اسناد به دوران ساسانی بازمی گردد. این شهر که در درّة زنجان‌چای از شاخه‌های قزل‌اوزن قرار گرفته، سر راه شوسه و راه‌آهن تهران به تبریز است و صنایع دستی، عمارت های تاریخی، مناطق حفاظت شده و پناهگاه های حیات وحش و چشمه های آب گرم طبیعی آن مشهور است. زنجان به دلیل موقعیّت حسّاس جغرافیایی خود همواره یکی از مراکز مهمّ تجاری به شمار می آمده است. بزرگ ترین و مشهورترین بازار این شهر، بازار بزرگ زنجان نام دارد که از نظر غنای اقتصادی، فرهنگی و مذهبی، یکی از جالب‌ترین مجموعه‌های تاریخی- تجاری ایران به شمار می‌رود.

بازار بزرگ زنجان

طبق اسناد و متون تاریخی، ساخت بازار بزرگ زنجان در سال 1205 هجری قمری در دوران حکومت آقامحمّد خان قاجار آغاز و به سال 1213هجری قمری مقارن با حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته است و در دوره های بعد نیز به تدریج کاروان‌سراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها در اطراف آن شکل گرفته‌‌اند؛ به طوری که در سال 1324، همزمان با سلطنت محمّدعلی‌شاه قاجار به مجموعة کاملی تبدیل شده است. مجموعة بازار زنجان در زمینی به مساحت 15 هکتار احداث شده است که 5 هکتار آن به فعّالیت اقتصادی، 7 هکتار آن برای سکونت، 1 هکتار آن جهت اماکن عام‌ّالمنفعه و 2 هکتار دیگر به شبکة‌ ارتباطی اختصاص یافته است. این بازار که طویل ترین بازار ایران به شمار می رود، از غرب و شرق گسترده شده و از این لحاظ به دو بخش بازار پایین و بازار بالا تقسیم شده است. مجموعة بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریّه ، بازار بزّازها، حجّت الاسلام، امام زاده و عبدالعلی بیک است. این بازار از نظر تولید و عرضة‌ کالا و خدمات بسیار متنوّع است و مهم‌ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می‌شود. بازار زنجــان از نظر تولید و نوع فعّالیت به هشت راســته تقسیم می گردد که راســتة زرگرهــا، کفّاش هــا، بزّازها، ســرّاج ها، کلاه دوزها و صندوق سازها از آن جمله اند. این تقسیم‌بندی و انسجام معقول و منطقی،‌ از نظر حفظ حقوق صنفی و کنترل قیمت کالاهای عرضه‌ شده حایز اهمّیت است و افکار بلند طرّاحان و بانیان آن را نشان می‌دهد. در قسمت پایین بازار نیز علاوه بر دادو ستد رایج، تولیدات محلّی و محصولات روستاها از طریق دو کاروان سرا، به فروش می ‌رسد که البتّه امروزه این بازار به انبار کالاهای وارداتی تبدیل شده است. سرای ملک و سرای گلشن از جمله سراهای موجود در این بازار هستند که در سال 1345هجری قمری بازسازی و مرمّت شده اند. 2 مسجد مهمّ آقا شیخ فیّاض و میرزایی نیز در این قسمت بازار قرار دارند. گستردگی جغرافیایی بازار از یک سو و تنوّع راسته ها، تعدّد سراها و کاروان سراهای درون شهری در راسته های فرعی که هر کدام به نامی و به فعّالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، گویای پویایی این مجموعة فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری در طول زمان است؛ به ویژه از نظر به کار بردن تکنیک های معماری و سبک ها و شیوه های تزیینی دوران قاجار که در راسته ها، حجره ها، چهار ســوق ها، مساجد، ســراها و کاروان سراهای درون شــهری و گرمابه ها به زیباترین شکل و شیوه اجرا شده است. اوج این سبک ‌های معماری و شیوه ها و نوآوری ها ی تزیینی در اجزا و ارکان مساجد، به ویژه مســجد جامع به ظهور رسیده و این مجمــوعه را تبدیل به یکی از یادمان‌های ارزشمند هنری و معماری دوران قاجار کرده است.

راسته ها

راستة اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع می شود و پس از قطع آن توسّط خیابان فردوسی، در خیابان اصغریّه به پایان می رسد و حدود یک کیلومتر طول دارد. در بدو شروع بازار از سمت شرق، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند و راستة امام زاده و راستة عبدالعلی بیک نام دارند.

راسته های فرعی

تنوّع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان، باعث تشکیل راسته های تخصّصی و فرعی در اطراف راستة اصلی شده است که در بیشـــتر موارد به عرضة نوع خاصـّی از اجناس یا خدمات اختصاص می یابند

راسته های حاج حسن، ترابی، حاج حیدر، انگورانی، صبّاغ ها، رستـم خانی و آقا از جمله راستـه های فرعی بازار زنجان محسـوب می ‌شوند. مهم ترین شاخة فرعی بازار، راستة حجّت الاسلام است که به موازات راستة اصلی به وجود آمده و به قیصریّه متّصل می شود.

قیصریّه

بازار قیصریّه یا راستة قیصریّه، محلّ ارایة اجناس ظریف و پر بهاست. موقعیّت قیصریّة زنجان که از راسته های اصلی منشعب می شود و آن را به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متّصل می کند، باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعّال ترین محورهای بازار است.

سراها

کاروان سراهای بازار زنجان یا به عبارت دیگر سراهای آن از ارزشمندترین عناصر تجاری و معماری این بازار به حساب می آیند. سراها غالباً محلّ استقرار تجارت خانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند. نکتة مهم در مورد سراها، چگونگی ارتباط آن ها با راسته و نحوة حرکت در داخل آن هاست. سراهای ملک، حاج شعبان، حاج فتح ا...، حاج جواد، نهالی، شاطرعلی، حاج رحمان قربانی، حاج کلبعلی و حاج شامی از جمله سراهای یک حیاطیِ بازار زنجان هستند.

میادین

در حوالی دروازه های شهر، کاروان سراهایی ساخته می شدند که برای اطراق کاروان های تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند و در مجاورت این کاروان سراها در داخل یا خارج شهر، میدان هایی به وجود می آمدند که محلّ دادوستد و مبادلات تجاری بوده اند. وجود این میادین باعث می شده است تا فروشندگان دوره گرد، روستاییان و بازرگانانی که بین شهرها آمدوشد داشتند، بتوانند در این فضاها به خرید و فروش بپردازند. همچنین نزدیکی این میدان ها به کاروان سراهای عمدة شهر، از علل رونق و احیای آن ها به شمار می آید. نحوة استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروان سراهای عمدة بازار و شهر زنجان، بیان گر نقش بی بدیل این فضاها در کالبد بازار است.