اوج هنر در حرم

مقدمه:

طی شرح ساخت و سازهای حرم در عهد تیموری از به بلوغ رسیدن خشت وگل­های سازندة حریم دل‏ها گفتیم. از یک بقعه و حواشی محدود مجموعۀ عبادتی و فرهنگی بزرگی ساختند. در ادامة راه این بار از دوره‏ای جهادی در آبادانی حرم سخن می‏گوییم. بی شک صفویان که دولتی شیعه مذهب بودند بیشترین تأثیر را در به اوج رساندن جلوه‏های بصری حرم حضرت رضا(ع) و شهر مشهد در ابعاد گوناگون داشته‏اند.

شرح کوتاهی از عهد صفوی:

خاندان شیعه مذهب صفوی حدود 220 سال بر ایران حکومت کردند. هرچند بنیان­گذار این دودمان، یعنی شاه اسماعیل صفوی که در سال907 هجری قمری تاجگذاری کرد، نقش چندانی در تاریخ مشهد و به تبع آن حرم نداشت، امّا فرزند او، شاه تهماسب و نوادگانش که تا سال1135 هجری قمری بر ایران فرمانروایی کردند، نقش به­سزایی در تکامل شهر مشهد داشتند.

همانطور که گفتیم در دورة تیموری مشهد چهره‏ای تازه یافت و عنوان شهری مهم در منطقه را به دست آورد. این روند در دورة صفویۀ شیعه مذهب نیز ادامه داشت. شاه تهماسب صفوی تلاش­هایی برای مقاوم­سازی شهر در برابر حمله ازبکان کرد، امّا بالاخره ازبکان برای مدّت 10 سال کنترل شهر را به دست گرفتند. دورة دوم حکومت صفویان بر مشهد از سال 1007 هجری قمری و با پیروزی شاه عبّاس صفوی بر ازبکان آغاز شد. در ادامه به معرّفی و توصیف بناهای ساخته شده در هر دو دوره می‏پردازیم.

شاه تهماسب صفوی: او که دومین سلطان صفوی بود در مدّت 54 سال سلطنتش با ازبکان در حال جنگ بود. به همین دلیل بارویی بر گرد شهر مشهد کشید که تا همین چند سال پیش اصلی‏ترین حصار شهر بود. او گنبد حرم حضرت رضا(ع) را نیز طلا اندود کرد. این اقدام ابتکاری نوین در جامعۀ اسلامی بود. شاه تهماسب در جوار حضرت رضا(ع) به خاک سپرده شد.

شاه عبّاس صفوی: وی که اصلاً زاده و پرورش یافتۀ مشهد بود و حتّی تاجگذاری اوّلیه‏اش هم بر روی کوهسنگی مشهد انجام شد، پس از اینکه مشهد از سلطة ده سالة ازبکان رهایی یافت همّ خود را بر آبادانی آن گذاشت. کشیدن آب خیابان تأثیرگذارترین اقدام شاه عبّاس در شهر مشهد بود، امّا او و دولتمردانش با ساخت و تزیین بناهای اطراف حرم جلوه‏ای نو به آن بخشیدند.

حرم حضرت رضا(ع) تا پیش از عهد شاه عبّاس تنها دارای یک صحن کوچک بود. صحن مزبور که توسّط امیر علی­شیر نوایی احداث شده بود شامل رُبع جنوب غربی صحن عتیق فعلی می‌شد؛ طوری که به قول مورّخان عهد صفوی «ایوان امیر علی­شیر که درگاه روضة مطهّره از آن­جاست و در جانب جنوبی صحن واقع شده... در یک گوشة صحن افتاده و به غایت بدنما بود». در نتیجه شاه عبّاس دستور داد صحن را چنان توسعه دهند که ایوان امیر علی­شیر در وسط آن قرار گیرد. لذا «عمارات جانب شرقی را که منهدم شده بود اضافة صحن نمود و حکم کرد ایوان دیگر در مقابل آن و دو ایوان هم در جوانب شرقی و غربی صحن جدید بسازند». او همچنین ساقۀ گنبدی را که پدرش زرّین کرده بود با ورقه‏های خشت­نمای مطلّا پوشاند.

نکتة مهم دربارة اقدامات عمرانی عهد صفوی دشمنی آن­ها با دولت عثمانی است و قرار گرفتن اماکن مقدّس مسلمانان در سرزمین دشمن. صفویه با سیاست­پیشگی زیارت مشهد علی بن موسی الرضا (ع) را مورد تشویق قرار دادند.آن­ها با موقوفات برجستة خود ضروریات رفاهی اهالی مشهد و زائران آن را تأمین کردند. این اقدامات، مقدّماتی را فراهم آورد تا شهر مشهد در نیمۀ دوم سدۀ یازده قمری با احداث چند مدرسه به یکی از کانون­های فرهنگی- آموزشی مهمِّ کشور تبدیل شود.

دولتمردان صفوی، خصوصاً سرداران شاه عبّاس به تبعیّت از مخدومشان در عمران شهر مشهد و حرم رضوی و فراهم آوردن امکانات رفاهی برای مجاوران و زائران این شهر کوشیدند. به همین دلیل حرم از سمت پایین‌پا و شمال گسترش پیدا کرد، و ابنیه‌ای چون گنبد حاتم خانی، گنبدالله‌ وردی خان، دارالضّیافه و صحن عتیق احداث شد. مقابر مشهور به پیر پالان­دوز وگنبد سبز و مسجدگنبد خشتی نیز در همان زمان ساخته شدند. شرح این اقدامات از این قرار است:

- الله‌وردی‌خان، سردار مشهور شاه‌عبّاس صفوی، آرامگاهی برای خویش در قسمت پایین پای حضرت رضا(ع) ساخت. این آرامگاه به گنبد الله وردی خان شهرت دارد و از ارزشمندترین ابنیة دورة صفوی در حرم مطهر است.

- حاتم بیگ اردوبادی، وزیر شاه‌عبّاس نیز در پایین پای حضرت رضا (ع) آرامگاهی برای خویش احداث کرد که بعداً به گنبد حاتم‌خانی شهرت یافت.

- محراب خان قاجار از سرداران مشهور شاه عبّاس صفوی در زمان حکومت خویش در مشهد چندین بنا ساخت که مسجد محراب خان واقع در راستة نوغان از آن جمله است. این مسجد در زمان ما تخریب و بازسازی شده و هیچ اثری از معماری پیشین و کتیبه‌های آن باقی نمانده است.

- مهدی قلی بیک میر آخورباشی که از سرداران مشهور شاه عبّاس و هم میرآخور وی بوده، حمّامی گرانمایه‏ در مجاورت مقبرة امیرشاه ملک(مسجد شاه) در بازار فرش فروش­ها ساخت که حالا به حمّام شاه مشهور است و به موزة مردم‏شناسی تبدیل شده است.

- احداث مدارس عبّاسقلی‏خان و ابدال خان، خیرات خان، میرزا جعفر، فاضلخان و باقریّه و نوّاب در نیمة دوم سدة یازده، حرم و پیرامون آن را تبدیل به کانون فرهنگی ـ زیارتی بی‌مانندی کرد. دربارةه این مدارس باید از یک سلسلة ایرانی‏نژادِ دور از ایران یاد کرد. این گورکانیان هند بودند که در نیمۀ دوم قرن یازده قمری حدود ده مدرسۀ بزرگ که هر یک به منزلۀ دانشگاهی در زمان خود بوده، در شهر مشهد ساختند.

گورکانیان که اعقاب دودمان تیموری بودند، پس از ظهور قوم ازبک به هند عقب رانده شدند؛ آن­ها در اصل حکومت ایرانیِ دیگری در هند برپا کردند و روابط حسنه‏ای با صفویه، خصوصاً اهالی خراسان داشتند. دولتمردان آن­ها به ایران سفرهای دوستانه داشتند و چون به مشهد می‏رسیدند منشأ خدمات خیری می‏شدند که از آن جمله احداث مدرسه بوده است. مدرسة خیرات خان که در سال 1075 در بست پایین ساخته شد و مدرسة میرزا جعفر در گوشۀ شمالی صحن عتیق و مدرسة فاضل خان در بست بالا (اکنون تخریب شده است) هم توسّط دو تن از خراسانیانِ به هند سفر کرده احداث شد. مدرسة نوّاب در ابتدای بالاخیابان توسّط سادات رضوی ساخته شد که چون مدّتی در هند زندگی کرده بود به نوّاب هندی خان شهرت داشت. سعد الدّین محمّد وزیر هم که مباشر ساخت مدرسة عبّاس­قلی خان بود در پایین پا مدرسة سعدیه را ساخت که اکنون تخریب شده است. مدرسة بهزادیة سلیمان خان و همچنین شش مدرسۀ کوچک دیگر از ساخت و سازهای صورت گرفته در عهد صفوی هستند.

تمامی این اقدامات جلوه‏ای نوین به مشهد و حرم حضرت رضا(ع) داد؛ طوری که در زمان سلسلة بعدی، یعنی افشاریان مشهد توانست عنوان پایتخت و مرکز حکومت را به خود بگیرد.