حاکمان محبوب یا منفور ایران در طول تاریخ به همّت ثروت خود و ذوق هنرمندان زمانشان، شاهکارهایی در حرم حضرت رضا(ع) به وجود آورده­اند که علاوه بر بعد زیبایی شناختی، تصویری از نوع تفکّر و فرهنگ این سرزمین ارائه می‏دهند. اگر با این دید به در و دیوار حرم نگاه بیندازید، عظمت آن دوچندان می‏شود. با گشتی در صحن­های حرم، چند برگ از تاریخ و هنر ایران زمین را ورق می­زنیم، امّا قبل از آن شرح کوتاهی از مراحل گسترش حرم و البتّه اصطلاحات معماری سازه­های به کار رفته در آن را می­خوانید.

درک وضعیّت حرم در هر دورة تاریخی، بناهای آن دوره را جلوه­ای خاص می­بخشد. اقدامات بعضی از پادشاهان، خود یک کتاب می‏طلبد، امّا تعدادی از مهمترین آن­ها بدین شرح است:

-     حضرت رضا(ع) سال 203 هجری به شهادت رسیدند و مأمون ایشان را بالای سر پدر خود، هارون الرّشید، به خاک سپرد؛ بنابراین بقعة اوّلیۀ حضرت رضا(ع) 10 سال قبل از درگذشتشان ساخته شده بود. این بقعه به صورت چهارطاقی­های عهد ساسانی بود.

-    در دورة غزنویان سوری بن معتز، والی خراسان، مناره­ای برای حرم ساخت که احتمالاً همین مناره مجاور گنبد است. مسجد بالاسر نیز که محراب آن باقی مانده، توسّط یکی از دبیران مسعود غزنوی ساخته شد.

-    خوارزمشاهیان سنگ آبی در حرم قرار دادند که اکنون در هشتی موزه است. کاشی­های زرّین فام قسمت جلوی ضریح از آثار آن دوره است.

-     حملة مغولان در کمال تعجّب باعث ترّقی مشهد و در نتیجه حرم حضرت رضا(ع) شد؛ زیرا از طرفی چنگیز با صدور فرمانی مرقد حضرت رضا(ع) را دارالامان خواند و از سوی دیگر با خرابی مرو و سایر شهرهای خراسان، ساکنان این شهرها به مشهد کوچ کردند؛ حتّی مسیر راه ابریشم هم به سوی مشهد آمد.

-    در دورة تیموریان تحوّلات عظیمی در حرم رضوی رخ داد. سردمداران تیموری با فراخواندن هنرمندان و صنعتگران سرتاسر قلمرویشان، باعث خلق شاهکارهای معماری شدند. مسجد گوهرشاد با وسعت 9000 متر از آثار ارزندة این دوره است. رواق­های دارالحفّاظ، دارالسّیاده، دارالسّلام و مدرسه­های پریزاد و دو در و همچنین اوّلین صحن و ایوان حرم از آثار آن دوره است.

-    در آغاز هزارة دوم هجری، خراسان و مشهد درگیر تاخت و تاز ازبک ها بود، امّا پادشاهان شیعه مذهب صفوی بسیار به امام رضا(ع) ارادت داشتند. طلاکاری گنبد و ساقة حرم، گسترش صحن عتیق، ساخت ایوان عبّاسی، کشیدن آب خیابان از وسط صحن، مقبرة ا... وردی خان که حال با نام گنبد ا... وردی خان باقی است وهمچنین ساخت چندین مدرسه از جمله خیرات خان و میرزا جعفر که ضمیمة دانشگاه علوم اسلامی رضوی شده­اند، مدرسة نوّاب و عبّاس قلی خان، مدرس شیخ بهایی که حال مقبرة ایشان است و حمّام مهدی قلی بیگ از آثار آن دوره است.

-     از اقدامات نادرشاه افشار آوردن سنگ آبی از هرات بود که سقّاخانة اسماعیل طلای صحن عتیق از آن ساخته شده است. طلاکاری ایوان امیر علیشیر و ساخت گلدستة دوم در ضلع شمالی صحن عتیق و طلاکاری هر دو گلدسته نیز از اقدامات اوست.

-    با سرکار آمدن قاجارها حرم بیش از پیش گسترش یافت. صحن نو(آزادی)، مدرسة علی نقی میرزا (که به رواق دارالذّکر تبدیل شده) و رواق دارالسّعاده از آن زمان باقی است.

-    در زمان رضاشاه، اسدی فلکة حضرت را در اوایل قرن حاضر خورشیدی ساخت.

-    پس از انقلاب نیز در حدود سال 1371 یک دوره دیگر بازسازی و ساخت زیرگذر حرم انجام شد.

-    تا سال 1392 حرم حضرت رضا 70 هکتار وسعت یافت و دارای 26 رواق (گذرگاه سر پوشیده)، 9 صحن (فضای باز) و 6 بست شد.

 بست: همان­طور که از اسمش پیداست، یعنی یک فضای بسته. ورودی‏هایی که ارتباط حرم را با فضای بیرون قطع می‏کنند، بست نامیده می‏شوند.

پیشخوان: فضای U مانند هر بست را پیشخوان می‏نامند. این فضا چنان است که گویی کسی آغوشش را گشوده و شما را به خود فرا می­خواند.

ایوان: پس از پیشخوان، ایوان قرار دارد. این سازه خود از مفاهیم خاصّی برخوردار است. هر ایوان دارای دو بازوست. از سر هر یک از دو پایه، یک طاق به صورت مجزّا به بالا رفته و در آن­جا به هم می‏پیوندند. مانند دو دست که به آسمان دراز شده و به هم رسیده­اند.

مقرنس: در انتهای ایوان فضای سایه روشنی به صورت چین و شکن قرار دارد که به آن مقرنس می گویند. این برجستگی­ها و فرورفتگی­ها تداعی کنندة فضای غار حراست.

شمسه: شمسه یا همان دایرۀ میانۀ ایوان، طرحی خورشید مانند است. معماری قدیم بر اساس این تفکّر شکل گرفته بود که زمین مربّع است و خورشید در وسط آن قرار دارد. تمامی چهارطاقی­ها از همین پلان مربّع شکل تبعیّت می­کردند. بر همین اساس میان شمسه سوراخی ایجاد می­کردند تا خورشید یا ماه را بتوان از آن دید. شمسه نماد خورشید بود و پرّه­های نور از آن به صورت چند ضلعی­هایی منشعب می­شد.

صحن: فضای باز محلّ آمد و شد زائران است و جزء حریم حرم.

غرفه: داخل صحن در دو طرف ایوان می­توان حجره­هایی را در دو طبقه دید و فضای باز جلوی حجره یا همان ایوانچه­ها را غرفه می­نامند.

گوشواره: مقرنس­هایی هستند که کاربرد معماری دارند و تکیه­گاه بنا هستند.

نقّار خانه: سنّت نقّاره­زنی از دورة ساسانی در ایران و در درباره پادشاهان رواج داشت و به وسیلة آن وقایع مهم را به اطّلاع مردم می رساندند، امّا اینکه چرا در حرم حضرت رضا(ع) هم نقّاره زده می­شد، احتمالاً به این دلیل بوده که حضرت رضا(ع) را شاه خراسان می­نامیدند.

رواق: فضاهای سرپوشیده که محلّ آمد و رفت زائران بودند و قدیمی­ترین آن­ها دارالحفّاظ و دار السّیاده هستند.

مناره: مناره که حالا دیگر صرفاً جنبة تزیینی دارد، در قدیم وسیلة اطّلاع رسانی بود به معنی محلّ نور یا نار. بر بالای هر مناره مشعل­داری بود که خبرها را با حرکات نور به اطّلاع مشعل­دار منارة بعدی می­رساند. از آن­ها برای ایستایی بنا هم استفاده می­شد و مانند میخ بنا را به زمین محکم می­کرد. تزیینات مناره به این علّت بود که جلب توجّه کند تا رسانه­ای تأثیرگذار باشد. بر بالای هر مناره هم مکبره­ای مکعّب شکل بود تا از آن­جا تکبیر گویند.

کتیبه: کتیبه­ها که جنبة شناسنامة بنا را دارند، خود از ارکان تزیین به شمار می­آیند. در حدود قرن دوم هجری استفاده از نقّاشی و گچ­بری و مجسّمه­سازی ممنوع شد و معماران ایرانی برای تزیین بنا به سراغ خط رفتند، امّا چون خطّ نسخ مناسب کار آن­ها نبود، از خطّ کوفی بهره بردند؛ چون خطّی گوشه­دار و راست بود به آن گل و بوته افزودند و شد کوفی گل­دار. از زمانی که ابن مقله خطّ ثلث را اختراع کرد و پس از آن خطّ نستعلیق ایجاد شد، این دو خط در کتیبه­نویسی مورد استفاده قرار گرفتند.

 نقش و نگار دیوارهای سه صحن انقلاب (عتیق)، آزادی (نو) و جمهوری اسلامی گویای سه دوره معماری ایران زمین و شاید بتوان گفت شیوة تفکّر مردم آن دوران است. با گشتی در آن­ها و شرحی بر آن­ها سعی در فهم این اندیشه­ها خواهیم کرد.

 صحن انقلاب اوّلین صحن حرم است. ساخت و سازهای دورة تیموری در حرم، گسترش آن را به دنبال داشت. یکی از این سازه­ها صحنی بود که زائران را جدا از محیط شهر به عالم ملکوتی فرا بخواند. امیرعلیشیر نوایی اوّلین صحن را، که برابر یک چهارم صحن فعلی بود، برای حرم ساخت و البتّه ایوانی برای ورود به روضة منوّره. شکوه و جلال بهشتی این صحن حاصل کار هنرمندان عهد صفوی است. نقش­های اسلیمی که بر طاق­‌های ایوان و دیوارهای صحن می‏توان دید، سرشار از معنی و مفهومند. طرح گیاه، مخصوصاً درخت تاک نماد حیات است. طرّاحی این تاک­ها به صورتی است که ابتدا و انتها ندارد؛ با یک نیم بوته آغاز می­شود و آن­قدر در هم می‏تنند که سررشته را گم می­کنی. طرّه­ها و پیچک­ها چنان نقش­هایی خلق می­کنند که مسحور می­شوی و پی انتها و ابتدا را نمی‏گیری و این همان حیات انسانی است. یک قاعدة دیگر هم که رعایت شده، این است که نقش­ها از جایی شروع می­شوند که در زاویة دید ما قرار دارد، یعنی حدود یک متر بالاتر از زمین.

بلندترین بناهای حرم، برج­های ساعت آن هستند. برج ساعت صحن عتیق 24 متر بلندی دارد با گنبدی ظریف و دو ایوان. این بنا در زمان شاه عبّاس صفوی ساخته شد و ساعت فعلی در سال 1327 خورشیدی در آن قرار گرفت. بر نقش و نگارهای سه‏گوشة طاق ایوان ساعت دو اژدها دیده می‏شود که نشان نفوذ فرهنگ شرق دور است؛ زیرا در فرهنگ ایران باستان اژدها نماد پلیدی بود، امّا با آمدن مغولان به ایران این دیدگاه تغییر کرد و اژدها محافظ گنج و نماد قدرت شد. بر ایوان نقّاره می‏­شود نماد قدرت ایرانی، یعنی شیر را دید. شیرها هم نماد پادشاهی بودند و هم خورشید. هر چهار طرف صحن، یک ایوان در وسط قرار دارد و حجره­ها و غرفه­ها در دو طبقه دور تا دور فضا را بسته­اند. ایوان عبّاسی که گویی همان ایوان مسجد شیخ لطف ا... اصفهان است، روبروی بقعه قرار دارد وآثار خطّاطی محمّدرضا امامی را می توان بر روی آن دید. روبرو گنبد طلاست با کتیبة شکوهمند علیرضا عبّاسی و ایوان طلای نادری. این ایوان را امیرعلیشیر نوایی ساخت و نادرشاه طلاکاری کرد. پیش از آنکه شاه عبّاس آب خیابان را از میان صحن عبور دهد، حوضچه­هایی در چهار طرف سقّاخانه بود تا آب مورد نیاز در آن قرار داده شود، امّا با آمدن آب جاری فضای صحن حال و هوای دیگری پیدا کرد. سقّاخانة اسماعیل طلا نیز بر زیبایی آن افزود. رنگ آسمانی فضا که حاصل کاشی­کاری­های معرّق آبی رنگ بود، زمینی که به لطف آب و آبادانی سبز شده بود و نور زرد منعکس شده از گنبد، تجسمی از بهشت خلق کرده بود.

اگر از ایوان نقّارخانه خارج شده و از اوّلین ورودی شرقی وارد شوید، به صحن آزادی می­رسید. این صحن به صحن نو مشهور بوده است. در اوّلین نگاه رنگ غالب زرد توجّه را جلب می­کند؛ رنگی که خیلی آرامش بخش نیست؛ گویی آرامش جای خود را به زرق و برق داده است. دیگر از کاشی­کاری­های معرّق کوچک خبری نیست و جای آن­ها را کاشی­های خشتی بزرگی گرفته است. نمادها جای خود را به عکس داده­اند و به سبک اروپایی، شما عکس مناظر را می‏بینید، نه وصفشان را. گل­ها از گلدان رسته­اند و شمسه­ها دیگر پرتو اشعّة خورشید نیستند. این صحن در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته و در زمان محمّدشاه کاشی­کاری شد. 200 سال پس از ساخت صحن عتیق، معماری به شدّت تغییر یافتة ایران قابل لمس است. مارها نماد محافظت از گنج شده‌اند وطاووس جای سیمرغ را گرفته است. این صحن با مساحت 4 هزار و 335 متر مربّع در پایین پای مبارک حضرت رضا(ع) احداث شد. دور تا دور آن 56 غرفة تحتانی و تعدادی غرفة فوقاتی واقع شده است.  قبلاً در این صحن نیز سقّاخانه­ای قرار داشت. در زمان اسدی جای سقّاخانه را حوض آب گرفت و درختان توت و گلکاری‏های اطراف حوض، فضایی مصفّا برای ساعتی آرامش ساخته بودند. زیر برج ساعت دوم می­شد دمی نشست و خلوت کرد. ایوان طلای ناصری با 20/10 متر ارتفاع توسّط ناصرالدّین شاه مطلّا شده است. ورودی این صحن به دار السّعاده و از آن­جا به ضریح مطهّر است. این ایوان دارای چهار غرفة فوقانی است که بدنة آن‌ها نیز از خشت‌های طلاست. بر کمر داخلی ایوان، بر کتیبه­ای سال ساخت آن چنین ذکر شده است:

این بارگاه کیست که از خاک پاک طوس انوار او

فکنده به عرش برین عکوس

سرخوش بدیهه از پی تاریخ سال گفت

تابد ز شمس شمسة ایوان شاه طوس

از حجرة جنوب غربی صحن می­توان به رواق و مدرس شیخ بهایی رسید که حالا مقبرة ایشان است.

صحن جمهوری اسلامی از سازه­های پس از انقلاب است؛ یعنی حدود 100 سال پس از صحن نو ساخته شده است. در دو صحن قبلی تزیینات هر ایوان و دیوار با دیگری متفاوت بود  و دو دیوار یا ایوان مانند هم پیدا نمی‏شد، امّا این صحن از این ویژگی بی­بهره است. سایر صحن­های تازه ساز هم دچار همین تکرار شده­اند و دیگر شکوه صحن­های اوّلیه را ندارند.

 پس از این گذر تاریخی حس­های متّضاد به سراغ انسان می­آید؛ اوج معنویّت معماران گذشته در مقایسه با امروز، میزان ارادت بعضی از چهره­های برجستۀ تاریخ به حضرت رضا(ع) و... . وقتی از دل تاریخ به زیارت روید، حسّ دیگری را تجربه خواهید کرد.