شیرین سیدی

عکس:  غلامحسین محبّی

شاهراه خراسان اسم جاده‏ای است که بغداد را به چین وصل می کند، اما به خاطر زور و قدرت خراسانی ها، شاهراه خراسان نشده. دلیل این که اسم راهی که فقط قسمتی از آن، از خراسان می‏گذرد، می شود شاهراه خراسان، این است که... 

شاهراه خراسان درست از دروازه خراسانِ شهر بغداد که یکی از چهار دروازه این شهر بوده، آغاز می‏شده است. سپس به حُلوان(سر پل ذهاب) می‏رسیده است. هر کس در این جاده قدم می‏گذاشت، باید از طاق بستان و بیستون عبور می کرد.

جغرافیدانان قدیم درباره این شاهراه نوشته  اند: وقتی به حلوان می‏رسیدند، یعنی بعد از گذشتن از دشت و صحرا و پل های محکم، با ایالت جبال آشنا می‏شدند و این آشنایی میسّر نمی‏شده، مگر با عبور از یک سربالایى تند به سمت کرمانشاه، که مرکز کردستان بوده است. این جاده ایالت جبال را با خطى مورب به سمت شمال وصل می کرده تا به همدان می‏رسیده. البته راه در حوالی کرمانشاه به سمت شمال، یعنی اردبیل، دارای یک جاده انشعابی هم بوده ، اما در همان مسیر اصلی از خانقین که اکنون در مرز ایران و عراق به قصر شیرین می رسیده است.

 جغرافیدانان درباره آب و هوای این شهرها، این گونه نوشته اند: «آب حلوان آلوده و ناگوار و گوگردى است. در آن گل خرزهره (دفلى) مى روید. مانند انار حلوان را در هیچ شهرى نیست. آن جا انجیر عجیبى هم دارد؛ آن را شاه انجیر مى گویند. در نزدیکى حلوان کوهى است که چند چشمه آب گوگرد دارد و بیمارى هاى زیادى با آن معالجه مى شود».

 و از کرمانشاه هم چنین یادکرده اند: مهمترین شهر مسیر پس از حلوان است و «شهرى است جلیل القدر و پرجمعیت که بیشتر اهالى آن عجم اند، از پارسیان و کردها. بهرام بن شاپور ذوالاکتاف آن را ساخته و قباد ساسانى تجدید عمارتش کرده و انوشروان در آن دکه اى ساخت که در یک جشن فغفور چین و خاقان ترک و راماى هند و قیصر روم او را دست بوس کردند.شهرى دلگشا که پیرامونش را باغ ها فراگرفته اند و عضدالدوله دیلمى در آن جا کاخى ساخت که در کنار جاده واقع است».

 منزلگاه بعدی دینور است: « این شهر به جهت آن که خراج و مال آن به حساب بخش هاى اهل کوفه حمل مى شده است، آن را «ماه الکوفه» نامیده اند». دینور هم اکنون از توابع شهرستان صحنه است و سابقه‏ای به قدمت 9هزار سال دارد و چون جزو اولین مناطقی بوده که مردم آن به اسلام روی آوردند، به دینورمعروف شده است. این شهر آثار تاریخی فراوانی هم دارد، مانند قلعه بزرگ سرماج در مجاورت دینور که از سنگ هاى تراشیده ساخته شده است. 

به هر حال چه حالا با یک بلیط هواپیمای 184000 تومنی به کرمانشاه بروید، چه مانند قدیمی ها از شاهراه عبور کنید،  لذت فراوانی از جاذبه های طبیعی و میراث تاریخی آن خواهید برد. 

با گیوه در تاریکه بازار

نگاهـی به بــازار تاریخـی کرمانشــاه 

حسن احمدی فرد

عکس: غلامحسین محبّی

از طاق بستان و افسانه شیرین و فرهاد که بگذریم، بخش عمده ای از تاریخ کرمانشاه را می شود در بازارهای تاریخی این شهر جستجو کرد. «راسته»ها، یا آن چنان که خود اهالی کرمانشاه می گویند «دالان» های دور و درازی که ساعت ها وقت لازم است تا گردشگران عاشق تاریخ، حجره های کوچک و بزرگ آن را تماشا کنند و احیاناً چیزی به رسم سوغات بخرند. گیوه، کاک، روغن زرد و نان برنجی. 

البته که این ها همه داشته های این بازارها نیست. اگر جایی باشد که بشود با خیال راحت ضرب المثل «از شیر مرغ تا جان آدمیزاد» را استفاده کرد، شک نکنید که آن جا، همین بازارهای تاریخی کرمانشاه است. 

کرمانشاه درست مثل همه شهرهایی که بازارهای تاریخی دارند، در محل تقاطع شاهراه های ارتباطی قدیم، قرار گرفته است. چه کاروان هایی که از سرحدات شمالی می آمده اند و مال التجاره ای را از کشورهای روس و عثمانی می آورده اند تا به ساحل خلیج فارس برسانند و چه کاروان هایی که از شرق می آمده اند تا به غرب بروند، همه و همه از همین کرمانشاه می گذشته اند.

حتی قافله هایی که پیکر عزیزی را همراه داشته اند تا بنا به وصیتش، ببرند و در عتبات عالیات (عمدتاً کربلای معلی یا نجف اشرف) به خاک بسپارند، باز از همین کرمانشاه می گذشته اند که هنوز هم نزدیک ترین راه به سرزمین کربلاست و همین ها باعث شده تا کرمانشاه، در همیشه تاریخ، بازارهایی پررونق داشته باشد.

«محمدعلی میرزای دولتشاه»، فرزند فتحعلی شاه، دومین شاه قاجار بود. او به دستور پدر، در 1221 قمری «حاکم کرمانشاهان و سرحد دار عراقین» شد و وظیفه یافت تا در جهت «اعزاز دولت فخیمه قاجار» بناهایی را در کرمانشاه پایه ریزی کند. پس از او پسرش، «امامقلی میرزا عمادالدوله» راه پدر را ادامه داد، تا آن جا که امروز در شهر کرمانشاه، عمده بناهای تاریخی، یا پسوند «دولتشاهی» دارند، یا «عماد الدوله». در این میان بازار کرمانشاه که حتی در روزگار قاجار هم بازاری ریشه دار محسوب می شد، توسط میرزای دولتشاه از نو بنا نهاده شد. آن چه امروز به عنوان بازار تاریخی کرمانشاه شناخته می شود، همان بازار دور و دراز سرپوشیده ای است، که در روزگار دولتشاهی پی ریزی و در روزگار پسرانش کامل شد. «محمدعلی میرزای دولتشاه» که حتی می توانست به منصب شاهی برسد، با مرگی زودهنگام، چشم از جهان فرو بست و حکمرانی بر کرمانشاه را به پسرانش سپرد. پس از او ابتدا پسرش، «محمد حسین میرزای حشمت الدوله»، سپس «محمدتقی میرزای حسام الســطنه» و «طهماسب میرزای موعدالدوله» به حکومت رسیدند و پس از آن ها حکومت به «امامقلی میرزای عماد الدوله» رسید. عمده آبادی کرمانشاه در روزگار این حکمران اتفاق افتاد، که مهمترینش توسعه بازار و سرپوشیده کردن آن بود.

امروزه علاوه بر بازار، سربازخانه شهری، کارخانه چوب، سبزه میدان و بسیاری مسجد و آب انبار، میراث حکومت دولتشاهی در کرمانشاه است و مسجد عمادالدوله، سرای عمادالدوله، کاخ عمادیه، کاخ مسعودیه و همچنین چهارسوق بازار کرمانشاه، یادگار حکمرانی امامقلی میرزا عمادالدوله است.

بازار تاریخی کرمانشاه، بزرگ ترین بازار سرپوشیده ایران است. سقف این بازار مثل همه بازارهای تاریخی ایران، طاق ضربی است و در سقف نورگیرهایی تعبیه شده تا «تاریکه بازار»، آن قدرها هم تاریک نباشد. حجره ها با سقف هایی کوتاه تر، اما به همان به شیوه طاقی، در دو طرف راسته بازار بنا نهاده شده اند. بازار کرمانشاه اگرچه یک دالان مرکزی دارد، اما مثل همه بازارهای دیگر، پیرامون این راسته اصلی، انبوهی از سراها و تیمچه ها و کاروانسراها قرار دارد که در کنار هم، بافت به هم پیوسته ای را تشکیل داده اند که زیر نام «بازار تاریخی کرمانشاه» شناخته می شود. راسته اصلی بازار البته با توسعه شهر کرمانشاه و گذر خیابان مدرس(سپه)، به دو بخش تقسیم شده است. بازار بزرگ از «دروازه چغاسرخ» در ابتدای «بازار توپخانه» شروع شده و تا «دروازه پل سید جمعه» ادامه دارد. راسته علافخانه، راسته تفنگ سازی، راسته ترک ها، راسته سراج ها، راسته مسگرها، راسته زرگرها، راسته کلوچه پزها، راسته بزاز خانه و راسته آهنگرها بخشی از 18 راسته این بازار طولانی است.

سرای کاشانی، سرای حکیم الدوله، سرای نور، سرای اصفهانیها، سرای وکیل الدوله، سرای خرما فروشها، سرای فراش باشی، سرای عماد الدوله، سرای سنگ تراشها، سرای رنگرزها و... هم بخشی از اجزای دیگر این بازار هستند.

«راسته بازار توپخانه و درب طویله قشون». این عبارت با کاشی کاری زیبا بر پیشانی یکی از دروازه های بازار کرمانشاه نقش بسته است. «دروازه در طویله» در غرب بازار کرمانشاه قرار گرفته است. این دروازه یکی از تاریخی ترین بخش های بازار کرمانشاه است. در گذشته کاروان ها که به بازار می رسیده اند، حیواناتشان را پشت همین دروازه نگه می داشته اند. در این جا به حیوانات علوفه داده میشده است. نعلبندها هم در همین دروازه مستقر بوده اند تا نعل حیوانات را تعویض و تعمیر کنند. اسب ها و قاطرهای قشون دولتی هم در کنار بازار و در پشت همین «دروازه در طویله» نگهداری می شده اند. به همین خاطر به این دروازه، «طویله قشون» هم می گویند. حالا البته دیگر خبری از اسب و قاطر و الاغ نیست و دروازه در طویله قشون، اگر چه همچنان یکی از مهمترین ورودی های بازار تاریخی کرمانشاه است، اما راسته میوه فروش ها و راسته سبزی و تره بار به حساب می آید.

«دروازه در طویله» چند سالی است که توسط اداره میراث فرهنگی کرمانشاه مرمت شده است.

 

اگر گذرتان به بازار تاریخی کرمانشاه افتاد، یادتان باشد که سراغ محصولات محلی را از فروشنده ها بگیرید. باور کنید محصولات نامرغوب چینی و مارک های مشتری فریب اروپایی را در هر بازار دیگری هم می شود پیدا کرد. در بازار کرمانشاه سراغ راسته کلوچه پزها را بگیرید. به فروشگاه های کاک پزی بروید. نان برنجی مرغوب بخرید. بگردید و فروشگاهی را پیدا کنید که روغن کرمانشاهی می فروشد. حتما گیوه بخرید و قدم زدن در بازار تاریک و روشن کرمانشاه را با کفش های کرمانشاهی تجربه کنید. ماست های محلی کرمانشاه حرف ندارد. این جا ماست های محلی را در ظرف های سفالی می-فروشند. یک ظرف ماست بخرید. سراغ نان هایی را بگیرید که روی تابه های فلزی(ساج) پخته می شوند. در بازار کرمانشاه دنبال این قبیل محصولات بگردید. مطمئن باشید هیچ جای دیگر نظیرش را پیدا نمی کنید.