حسن احمدی­فرد

 

 

 

 

جادّه­ تمامی ندارد. هیچ تابلویی هم نیست که نزدیک شدن به هیچ مقصدی را یادآوری کند؛ آن هم در جادّه­ای که حتّی منظره­های اطرافش تغییری نمی­کند. برای من که رانندگی آرامم می­کند، جادّه­های کویری، یک مسکّن قوی است؛ یک لالایی آرامش بخش؛ یک ترانة قدیمی که حتماً یک جایی در یک روز خوب شنیده­ام.

ماشین را می­اندازم توی شانة شنی جادّه و می­ایستم. سر و صدای ماشین که فروکش می­کند، سکوت سنگین دشت خودش را به رخ می­کشد و صدای بادی که هر از گاه می­وزد. وسط برهوت، هوس چای می­کنم. می­افتم به چای درست کردن تا خاطرة این روز هم، در انبوه آشفتة خاطره­هایم، جایی پیدا کند.

کامیونی در دوردست جادّه پیدا می­شود. چند تایی بوتة خشک را لگدکوب می­کنم و می­چینم اطراف «قل­قلی» دود گرفته. بوته­ها باید آن­قدر باشند که آب مختصر این کتری بیابانی را جوش بیاورند. چند تایی بوتة دیگر هم می­آورم. کامیون نزدیک شده است. کبریت که می­کشم به بوته­ها، کامیون با صدای سرسام آوری از کنارم رد می­شود؛ و صدای بوق شیپوری که انگار می­خواهد همة سکوت سنگین دشت را بیاشوبد. رانندة کامیون انگار از ذوق اینکه کسی در این بیابان برهوت، مشغول چای درست کردن است، می­خواهد همة سلام و حال و احوالش را در یک بوق ممتد خلاصه کند. دستی تکان می­دهم. دود مختصری می­خورد به صورتم و بعد، آتش گر می­گیرد و صدای سوختن بوته­های خشک بلند می­شود. کویر، آدم­ها را مهربان­تر می­کند.

 

فصل سرما که برسد، وقت کویرگردی هم فرا رسیده است. کویر‌ها، در ماه‌های سرد سال، عموماً آب و هوای معتدل­تری دارند. روزهای کویر، روزهایی آفتابی با دمای مناسب است. شب‌های آن امّا شب­های سرد سوزناک پرستاره‌ای است.

خراسان هم یک جغرافیای خشک و بیابانی است که در بسیاری از پهنه­های آن می­شود انبوه ریگزارهایی را دید که نشانة مناطق کویری است. کویر در بسیاری از مناطق بیابانی خراسان پایش را به دامن بیابان دراز کرده است. کویر‌ها و تل­های ماسه­ای­شان برخلاف آنچه که احتمالاً به نظر می­رسد، زیست بوم‌هایی غنی هستند که با همة خشک و خالی بودن­شان، باز هم نقشی مهم در چرخة حیات دارند. کویرها البتّه یک جاذبة مهم گردشگری هم به حساب می‌آیند. گردشگران فراوانی هستند که دلشان می­خواهد روز و شب یا روزها و شب­هایی را در این برهوت­های خالی بگذرانند و در سکوت بی انتهایشان غرق بشوند.

 

کویر حلوان، جغرافیای آشنای شهرستان «طبس» است. شهر کویری طبس در منتهی­الیه استان خراسان جنوبی، تقریباً از همه سو در محاصرة کویر قرار دارد. در این میان، منظره­های کویر حلوان، دیدنی­تر از دیگر عرصه­های کویری طبس است. کویر حلوان، نامش را از روستای حلوان گرفته است؛ روستایی با خانه­های گلی و نخل­های بلند. خرمای حلوان مثل ریگزارش، حرف ندارد. حلوان، روستای تاریخ هم هست. خانه­های خشت و گلی حلوان، نمونة کاملی از معماری سنتّی در کویر ایران است. بافت تاریخی حلوان با آنکه رو به تخریب است، امّا با قدم زدن در کوچه­های قدیمی می‌توان شکوه و عظمت معماری کویری را مشاهده کرد. در ویرانه­های قلعة قدیمی حلوان هنوز هم می­شود شکوه معماری قدیم حاشیة کویر را دید؛ دیوارهای پت و پهن که در مقابل توفان­های مقاوم است. روستای حلوان مسیر گذر کاروان­ها هم بوده است. کاروان­ها در مسیر بین حلوان در شرق و عروسان و عبّاس آباد و خور در غرب کویر راه می­پیموده­اند.

ریگزار حلوان در حاشیة روستای حلوان و در شمال شهرستان طبس استان خراسان جنوبی قرار دارد و در واقع گوشه­ای از کویر مرکزی ایران است. این ریگزار از شمال به کویر مرکزی ایران و ارتفاعات «پیر حاجات» طبس، از جنوب به محور ارتباطی شهرستان خور به طبس، از شرق به کوه­ها و ارتفاعات «عاشقان» و از غرب به دریاچة نمک خور و کویر مرکزی ایران محدود می‌شود.

حلوان در سال‌های اخیر، محلّ برگزاری جشنواره­هایی برای شتر و شترسواری هم بوده است. ریگزار حلوان، جان می‌دهد برای آنکه شترسوارها، مهار خود را از سواری گرفتن از این حیوان رام به نمایش بگذارند.

 

از چند مسیر می‌توان به حلوان رفت؛ جادّة ارتباطی «خور» به «طبس» بعد از پایان «چاله کویر» و «دریاچه نمک­خور» از جنوب این منطقه عبور می‌کند.

همچنین از طریق همین محور، پیش از رسیدن به «سه راهی جعفرآباد» از طریق چندین و چند جادّه خاکی به دل منطقه بزنید.

پس از سه راهی جعفرآباد به سمت طبس هم جادّة فرعی به سمت روستای حلوان و جادّة فرعی روستای «خیرآباد» شما را به این ریگزار می­رساند.

نام بشرویه با نام استاد «بدیع­الزّمان فروزانفر» گره خورده است. خانة موروثی استاد در این شهر قدیمی، هنوز هم یکی از جاذبه­های تاریخی است. سرای مستوفی، حسینیة حاج علی اشرف، آسیاب‌های بشرویه و ویرانه­های قلعة تاریخی قلعه دختر از دیگر دیدنی­های شهر کویری بشرویه در خراسان جنوبی است.

ریگزارهای کویر بشرویه در حاشیة شمالی شهر قرار دارد. ریگ­های روان در کویر بشرویه اشکال متنوّعی ساخته­اند. لابه­لای این ریگزارها زمین­های سفت مسطّحی وجود دارد که به آن «دَق» گفته می­شود. در زمین دق هیچ روییدنی نمی­روید. تاغ­ها عمده­ترین درختانی هستند که می­توانند در کویرها به حیات خود ادامه بدهند. سایة تاغ­ها مأمن حیوانات و پرندگانی است که در کویر زیست می­کنند. ریشه­های تاغ همچنین عاملی برای تثبیت ریگ­های روان است. درختان تاغ در روزهای سرد، تکیده­تر از همیشه به نظر می­رسند. البتّه بهار که بشود، همین درخت­های خشکیده دوباره جوانه می­زنند و برگ و بار مختصری پیدا می­کنند.

علاوه بر این­ها در کویر بشرویه می‌توانید جلوه‌های زیبایی از طلوع و غروب خورشید را هم ببینید. این کویر، دیدنی‌های فراوان دیگری دارد؛ از «زاغ بور» که بومی منطقه است بگیرید تا «گربه شنی».

کویر بشرویه در امتداد خود به سمت شهر «بردسکن»، به نمکزار بشرویه می‌رسد. به خاطر پست بودن منطقه، آب‌های شور سطحی در این قسمت جمع شده و نمکزار وسیعی را شکل داده‌اند که از بخش‌هایی از آن، نمک استحصال می‌شود.

 

برای سفر به ریگزار بشرویه باید به شهر بشرویه بروید. شهر بشرویه ۲۹۰ کیلومتر با «بیرجند»، مرکز استان خراسان جنوبی فاصله دارد و در شمال غرب آن قرار گرفته است. برای رسیدن به کویر، باید از بلوار معلّم وارد جادّة طبس- بشرویه بشوید. پس از طی ۸ کیلومتر به جادّه‌ای فرعی می‌رسید که درست از کنار ایستگاه گاز جدا شده و پس از ۱۷ کیلومتر به ریگزار بشرویه منتهی می‌شود. در این مسیر ۱۷ کیلومتری می‌شود انواع دیدنی‌های کویری مثل نبکا‌ها، زمین‌های پف کرده و تپّه‌های ماسه‌ای را دید.

گردشگرانی که می‌خواهند از تهران به کویر بشرویه سفر کنند می‌توانند از قطار مسافربری هم استفاده کنند. برای رسیدن به بشریه از طریق قطار، باید سوار قطار تهران به طبس شده و در ایستگاه بشرویه(نیگنان) پیاده شوید. از ایستگاه نیگنان تا بشرویه ۵۰ کیلومتر راه است.

 

 

مزینان در 80 کیلومتری سبزوار قرار دارد. شهری کوچک با خیابان­هایی که هنوز خانه­های خشت و گلی دارد؛ زادگاه استاد مرحوم محمّدتقی شریعتی و فرزند برومندش، علی شریعتی. کویر مزینان پهنةبی آب و علفی است که مثل منطقه­ای حایل بین دو استان خراسان رضوی و سمنان قرار گرفته است. از یک طرف پهلو به پهلوی مزینان و «چشام» و «پروند» سبزوار دارد و از یک طرف به روستاهای «رضاآباد» و «احمدآباد» می­رسد در نزدیکی شهر «بیارجمند» در استان سمنان.

اگر اهل کویرگردی هستید شب کویر مزینان را از دست ندهید. شب کویر مزینان شب سرما و ستاره و سکوت است. از این­جا از منتهی­الیه جغرافیای شهرستان سبزوار تا تپّه ماهورهای «رضاآباد» شاهرود در آن طرف کویر، کیلومترها بیابان برهوت است که هیچ آدمیزادی در آن زندگی نمی­کند و همین، می­تواند شب تاریک کویر مزینان را ترسناک و هول­انگیز کند. اهالی حاشیة کویر، هزار قصّه و داستان بلدند از موجوداتی که در ریگ بیابان فرو می­ روند و در شاخ و برگ تاغ­ها مخفی می­شوند؛ داستان­هایی که هر کدامش می­تواند، شب آن­هایی را که تازه قدم به کویر گذاشته­اند، سرشار از هول و هراس کند؛ آسمان پر ستارة کویر امّا باطل­السّحر همة این فکرهای پریشان است.

آسمان شب کویر، مثل آسمان شب هیچ جای دیگری نیست. آسمان شب کویر، فقط مثل آسمان شب کویر است. این­جا در کویر مزینان مثل سقف خانه­های اهالی، گنبدی است. انحنای آسمان را می­شود در قوس کهکشان راه شیری دید و انبوه ستاره­های ریز و درشتی که به جای جای این سقف گنبدی چسبیده­اند.

شب کویر، شب آرامش و آسودگی هم هست. انگار هیچ کدام از مشکلات ریز و درشتی که در روزمرّ­گی­های زندگی شهر، بر شانه­های آدم سنگینی می­کنند، جرأت ندارند قدم به کویر بگذارند.

 

کویر مزینان جغرافیایی وسیع و  محصور در میان شهرها و روستاهای «مزینان»، «مقیسه»، «چشام» و «پروند» است. اگر به عرصه­های بیابانی و حیات غنی جانوری آن علاقه دارید یا اگر می­خواهید پرنده­هایی را ببینید که در جغرافیای خشک کویر زیست می­کنند، می­توانید از «کلاته مزینان» در حاشیة شهر مزینان در 80 کیلومتری سبزوار به دل کویر بزنید. امّا اگر از آن­هایی هستید که کویر را فقط با تل ریگ­های روان دوست دارند، باید از طریق جادّة «روداب» از سبزوار به پروند بروید. ریگزارهای کویر مزینان، از حاشیة روستای پروند شروع می­شود.

 

کویر «همّت­آباد» قائن در خراسان جنوبی بیشتر از آنکه کویری باشد با انبوه بی پایان رمل­ها، پهنة بی آب و علفی است که تا چشم کار می­کند، پوشیده از بوته­های قد خمیدة تاغ است.

حالا دیگر سال­های سال است که درختان قد خمیدة تاغ با اشکال مختلفی که به خودشان می­گیرند، پای ثابت همة عرصه­های کویری هستند. آن­ها یادگار طرح بزرگی هستند که قدم مؤثّری بود در مهار بیابان­زایی­ای که بی وقفه در جغرافیای خشک ایران، ادامه داشته و دارد.

بین سال­های 1344 تا 1354 طرح بزرگ کاشت درختان تاغ در مناطق کویری ایران آغاز شد. این طرح عظیم از استان خراسان شروع شد و تقریباً در همة عرصه­های بیابانی کشور گسترش یافت. با انجام این طرح بزرگ بخش عمده­ای از پهنه­های کویری کشور به جنگل­های تاغ بدل شد. جنگل­هایی که با گذشت نزدیک به نیم قرن از عمرشان، همچنان نقش پررنگی در مهار بیابان­زایی دارند. تاغ­ها در کویر همّت­آباد هم هستند. جابه­جا در دل تپّه­های ماسه­ای و در عرصه­های بیابانی می­شود تاغ­ها را دید. تاغ­های کویر همّت­آباد علاوه بر نقشی که در مهار شن­های روان دارند مأمن یک پرندة کمیاب کویری هم هستند.

هوبره­ها پرنده­هایی درشت جثّه امّا تنبل هستند و بیشتر از آنکه پرواز کنند، ترجیح می­دهند راه بروند. زیستگاه­های بیابانی دارند و از حشرات و موادّ گیاهی تغذیه می­کنند. کویر همّت­آباد، یکی از بهترین زیستگاه­های این پرنده است.

در سفر به کویر همّت­آباد می­توانید سری هم به «تنگل تجنود» بزنید؛ درّه­ای که کمتر از 30 کیلومتر با تل ریگ­های روان فاصله دارد و از دل آن رودخانه­ای پرآب می­گذرد و در سرتاسر آن، باغ­های میوه قرار دارد.

کویر همّت­آباد در شرق منطقه زیرکوه قائن و در نزدیکی مرز افغانستان(استان فراه) قرار دارد. برای سفر به این کویر پرت­افتاده و بکر، باید از قائن به شهر حاجی­آباد بروید و از آن­جا در مسیر جادّة شاهرخت، خودتان را به روستای همّت­آباد برسانید. کمپ کویری همّت­آباد در نزدیکی روستا قرار دارد و شامل چند آلاچیق سیمانی و سرویس بهداشتی است. بعد از آن هر چه است جنگل تاغ­هاست و تل ماسه­ها.